Trybun „Solidarności”. O myśli społeczno-politycznej Leszka Nowaka

Fenomen „Solidarności”

„Solidarność” powstała w wyniku strajków, które od lipca do września 1980 r. przetoczyły się przez całą Polskę. W wyniku podpisanych porozumień społecznych powstał Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”, do którego przystąpiło blisko 10 milionów ludzi. Solidarność występując w pokojowy sposób sprzeciw komunizmowi podkopała jałtański podział Europy, a powszechna sympatia, którą wzbudziła w zachodnich społeczeństwach, skłoniła rządy USA i najważniejszych państw Europy zachodniej do stopniowej rewizji polityki zagranicznej wobec Moskwy. Dla społeczeństw wschodnioeuropejskich „Solidarność” była przykładem skutecznej walki z totalitarnym komunizmem stając się najważniejszym ogniwem uruchamiającym łańcuch czynników prowadzących do jego upadku w latach 1988–1991.

O co chodziło Solidarności?

Obalenie komunizmu nie było jednak otwarcie deklarowanym celem Solidarności. Początkowo strajkujący nie kwestionowali nakazowo-rozdzielczego ustroju gospodarczego, gdyż to wobec władzy adresowano żądania jego naprawy. Program związku powstawał powoli oscylując między strategią rewindykacyjną ograniczającą Solidarność do kontrolera władzy, a strategią kooptacyjną polegającą na udziale we władzy politycznej w celu przeprowadzenia reform gospodarczych. W początkowym okresie dominowała opcja rewindykacyjna, wedle której związek miał pilnować realizacji podpisanych porozumień, troszczyć się o realizację interesów pracowniczych i domagać się przestrzegania wolności słowa i zrzeszania się.

Jednakże wciąganie Solidarności w nieustanne konflikty i pogarszający się stan gospodarki zrodziły potrzebę wypracowania długofalowego programu społeczno-politycznego. Jego pierwsza wersja została nakreślona w Kierunkach działania Związku w obecnej sytuacji kraju, a dojrzała – w Programie NSZZ „Solidarność” uchwalonym przez I Krajowy Zjazd Delegatów. W Kierunkach działania Związku nie wysuwano własnej wizji reformy gospodarki, a zgodę na proponowaną przez władzę reformę uzależniano od przyjęcia pakietu ustaw wzmacniających kompetencje różnych organów władzy sądowniczej, co gwarantować miało faktyczne rozdzielenie władzy sądowniczej od wykonawczej.

W programie „Solidarności” uchwalonym podczas I Krajowego Zjazdu Delegatów samorządność miałaby zostać wprowadzona we wszystkich sferach życia publicznego. W gospodarce, zamierzano połączyć centralne planowanie z mechanizmami rynkowymi. W przedsiębiorstwach funkcje właścicielskie zostałyby przejęte przez samorząd pracownicy, którego demokratycznie wybrana rada – w porozumieniu z odpowiednim organem władzy państwowej – powoływałaby dyrektora przedsiębiorstwa. W pozostałych sferach życia społecznego planowano powołać Społeczny Fundusz Kultury Narodowej, Społeczną Komisję Edukacji Narodowej i Społeczną Radę Kultury. Ciała te miały rozdzielać środki finansowe i decydować o kierunkach polityki kulturalnej, naukowej i edukacyjnej. Zapowiadano również wprowadzenie samorządu sędziowskiego oraz adwokackiego. Zwieńczeniem samorządności różnych sfer życia publicznego miała być izba samorządowa Sejmu.

Leszek Nowak wobec Solidarności. Między teorią społeczną a wizją ideową

W tak rozumianym ruchu Solidarności brali udział praktycznie wszyscy: robotnicy, chłopi,  inteligencja, artyści i naukowcy. W Poznaniu jednym z uczestników ruchu był Leszek Nowak, profesor Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, wybitny filozof, prekursor post-pozytywistycznego zwrotu w filozofii nauki i twórca polskiej wersji marksizmu analitycznego. W sierpniu 1980 r. Nowak podpisał list 60 poznańskich intelektualistów popierających żądania strajkujących w Gdańsku, zaś jesienią przystąpił do tworzonych na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu struktur związkowych. Nowak brał udział w pracach zespołu, który przygotowywał projekt społecznej ustawy o szkolnictwie wyższym, pisywał artykuły do prasy związkowej i wygłaszał odczyty w zakładach pracy. Jego aktywność zwróciła uwagę Służby Bezpieczeństwa, która już 2 września 1980 r. wszczęła Sprawę Operacyjnego Rozpracowania „Filozof”.

Pracując jeszcze w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku rekonstrukcją materializmu historycznego, Nowak uogólnił pewne twierdzenia Karola Marksa co zadecydowało o odrzuceniu, czy jak mawiał przezwyciężeniu marksizmu. W materializmie historycznym samoistny konflikt społeczny zachodzić ma jedynie w gospodarce pomiędzy prywatnymi właścicielami a pracownikami. Tymczasem według Nowaka w polityce i kulturze również wyłaniają się niezależne od siebie podziały klasowe. Konflikt pomiędzy władzą a obywatelami opiera się na powiększaniu przez tych pierwszych kontroli nad życiem społecznym kosztem zmniejszania autonomii obywateli. Do konfliktu w sferze kultury dochodzi wtedy gdy kapłani (świeccy i religijni) powiększają zakres swojego panowania duchowego kosztem autonomii duchowej wiernych. Założenie niezależności podziałów społecznych w polityce, gospodarce i kulturze zakłada w konsekwencji ideę ich kumulacji. Komunizm był systemem, w którym aparat  partyjny był klasą trój-panującą  kontrolującą jednocześnie politykę, gospodarkę i kulturę.

Tej natury komunizmu w pełni nie rozpoznawała, zdaniem Nowaka, solidarnościowa myśl społeczna, w której kluczowymi kategoriami były takie pojęcia, jak: „państwo”, „wiarygodność” i „społeczeństwo”. Naturalnym dążeniem państwa miałoby być uzyskanie zaufania społeczeństwa, którego trwałym warunkiem jest wprowadzenie sieci instytucji kontrolujących władzę wykonawczą. Rzecz jednak w tym, dowodził Nowak, że takie myślenie polityczne wywodziło się z XIX-wiecznego liberalizmu, który nie przystawał do warunków komunizmu. Zwolennicy tej opcji ideowej nie dostrzegali, że za pojęciami „partia” czy „państwo” ukryta jest potrójna klasa władców, właścicieli i kapłanów. Instytucjonalne kanały kontroli trój-władzy ograniczające się w zasadzie do wprowadzenia Monteskiuszowskiej zasady rozdziału władzy wykonawczej od ustawodawczej i sądowniczej były zbyt słabymi środkami i winny być poprzedzone przekształceniem trój-władzy w zwykłą władzę, tj. odebraniem aparatowi partyjnemu władzy gospodarczej i duchowej.

 Z tego względu Nowak krytykował Kierunki działania zarzucając ich autorom brak wyobraźni społecznej i pasywność. Opowiadał się za wsparciem ruchu samorządowego, który drogą faktów dokonanych winien przejąć całą władzę w przedsiębiorstwach. Nowak – jako ekspert XI Zespołu Programowego „Związek a władze państwowe i PZPR” – brał udział w I Krajowym Zjeździe Delegatów NSZZ „Solidarność.” Opracowany przy jego udziale program fundamentalistów zakładał przekształcenie państwa-właściciela i państwa-doktrynera w państwo pozbawione władzy gospodarczej i duchowej. Podstawą ustroju gospodarczego byłyby samorządy pracownicze, które wyłącznie decydowałyby o nominowaniu dyrektorów przedsiębiorstw, a kulturowego –  pełne uspołecznienie środków masowego przekazu.

Zakończenie

Niewiele z rozwiązań ustrojowych proponowanych przez „Solidarność” przetrwało  transformację ustrojową 1989 r. Jednym powodów tego stanu rzeczy było pewne intelektualne tchórzostwo i przedwczesne uznanie, że historia już się skończyła. W wywiadzie udzielonym w 1989 r. Nowak dowodził, że nie ma wprawdzie lepszych szwoleżerów od Polaków, lecz intelektualnie jesteśmy narodem niebywale tchórzliwym. Zaważyło to na poniechaniu samodzielnego myślenia nad nowymi rozwiązaniami ustrojowo-gospodarczymi i bierne wprowadzanie tego, co już gdzie indziej opracowano (czyli na Zachodzie). Rzecz w tym, że koncepcje społeczno-gospodarcze i społeczno-polityczne, które powstały w innym czasie i dla innych warunków nie muszą wcale do polskich warunków pasować.

Autor: Krzysztof Brzechczyn

Bibliografia

Brzechczyn, K. O ewolucji solidarnościowej myśli społeczno-politycznej w latach 1980-1981. Studium z filozofii społecznej, Poznań 2013.

Brzechczyn, K.,  Realny socjalizm – „Solidarność” – kapitalizm. Wokół myśli politycznej Leszka Nowaka. Poznań 2013.

Brzechczyn, K. O odwadze w czynach i tchórzostwie w myśleniu. Leszek Nowak o prowincjonalizmie solidarnościowej myśli społeczno-politycznej, „Filo-Sofija,” nr 29, 2015, ss. 59-77.

Nowak, L. Polska droga od socjalizmu. Pisma polityczne 1980-1989, red. nauk. Krzysztof Brzechczyn, Poznań 2011.