Wielkopolska Teka Edukacyjna

„Fort VII – miejsce spowite posępną tajemniczością”

Fot. 1 Fort VII w Poznaniu, fot. T. Łuczak

Proponujemy trzyetapowy spacer edukacyjny w zapomnianym  nieco miejscu, jakim jest Fort VII w Poznaniu. Propozycja ta może być także realizowana podczas nauczania zdalnego. Istnieje możliwość przeprowadzenia spaceru w formie hybrydowej tj. przeprowadzenia lekcji online i  indywidualnych zadań dla uczniów na terenie Fortu VII, dzięki którym młodzież pozna bliżej to miejsce. Fort VII w Poznaniu był największą katownią Polaków w Kraju Warty, w której zgładzono największy odsetek inteligencji wielkopolskiej. Utworzony został szybko, bo  już 10 października 1939 r. na terenie dziewiętnastowiecznej warowni pruskiej,  zwanej Fortem VII. Mimo pierwotnej nazwy, Fort VII nie miał nigdy charakteru obozu koncentracyjnego. Był obozem przejściowym, w którym więźniowie przebywali do czasu decyzji gestapo co do ich dalszego losu – oddania pod sąd, wywózki do obozu koncentracyjnego, bądź stracenia na miejscu.  Obóz był bardzo trudny do zorganizowania ucieczki. Teren forteczny był opasany wałami, na których ciągnęło się wysokie ogrodzenie z drutu kolczastego, otoczony szeroką i głęboką fosą, osłonięty gęstym pasem zieleni – był miejscem trudno dostępnym i łatwym do strzeżenia.

 

 

 

 

 

 

 

Fot. 2 Fort VII w Poznaniu, fot. T. Łuczak

 

Etap 1

Proponujemy rozpocząć spacer edukacyjny w formule tzw. TRInO (Turystyczno-Rekreacyjna Impreza na Orientację). Uczniowie w grupkach 2-3 osobowych wykonują zadania wskazane na ulotce i odnajdują miejsca, które pozwalają zebrać podstawowe informacje o tym co działo się Forcie VII podczas okupacji 1939-1945.

Ulotka z zadaniami dla uczniów jest umieszczona na stronie internetowej  www.gryturystyczne.pl, na których są tzw. TRInO

https://trino.pttk.pl/images/trasy/p/3p18.pdf

Trasa ta (3/P/18)  została opracowana przez Katarzynę Tritt, w ramach poznańskiego Oddziału PTTK.

Dane kontaktowe: Muzeum Martyrologii Wielkopolan-Fort VII

Oddział Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości

 

 

 

 

 

 

 

Fot. 3 Fort VII w Poznaniu, fot. T. Łuczak

 

Etap 2.

Analiza fragmentów wspomnień. Uczniowie czytają jeden z podanych niżej fragmentów, a następnie opisują własnymi słowami jak wyglądało życie codzenne więźniów w Forcie VII:

 

Fragment wspomnień prof. Kazimierza Nowakowskiego (wydział lekarski Uniwersytetu Poznańskiego), aresztowanego 1 listopada 1939 r. na temat pobytu w Forcie VII w Poznaniu.

Fragment pochodzi z publikacji J. J. Bossowski, K. M. Pospieszalski, Z. Wojciechowski, Uniwersytet Poznański na początku hitlerowskiej okupacji, „Przeglad Zachodni” 1955, nr 7/8, Poznań, s. 593-595.:

„Regulamin więzienny przedstawiał się następująco: Pobudka o godz. 6-tej. Kolejny marsz celami do ustępu. Czasu na to było bardzo niedużo, tak, że ten kto miał zaparcie nie mógł się wypróżnić. Następnie wspólne mycie również celami. Trzeba było rozebrać się do pasa. Po tej toalecie porannej delegaci poszczególnych cel szli z wiadrami do kuchni po kawę. Każdy z nas otrzymywał pajdę chleba, która musiała starczyć na cały dzień. Pajda chleba stanowiła ¼ część bochenka. W południe dawano nam zupę z jarzyn, z kartofli, czasem z kaszy. Kolacja nasza składała się znowu z kawy i reszty chleba otrzymanego rano. Musieliśmy utrzymać w celi wzorowy porządek. Po pewnym czasie otrzymaliśmy pierwsze przesyłki od naszych rodzin. Dostaliśmy w ten sposób koce, ręczniki, mydło. […] Żyliśmy tak bez świeżego powietrza cztery albo sześć tygodni. Nie wyprowadzono nas ani razu na spacer. Po tym okresie nastąpiło pierwsze przesłuchanie. Niemcy nie orientowali się zupełnie w stosunkach poznańskich. Zarzuty, które poszczególnym osobom stawiali były śmieszne. […] Mnie postawili mniej więcej następujące pytania: co robiłem w okresie międzywojennym, czy należałem do towarzystw, czy nie podburzałem ludności przeciw Niemcom. Po tych pierwszych przesłuchaniach nastąpiły egzekucje. […] Wiedzieliśmy dokładnie, kiedy odbywały się egzekucje. Z początku hitlerowcy zaangażowali na pomocników synów różnych niemieckich kolonistów spod Poznania. Jeśli miała być przeprowadzona egzekucja, zabierano ich z korytarzy i izolowano. Następnie zabierano z cel poszczególne osoby, które w zwartym szyku gestapowcy prowadzili poza teren zabudowań. Tam ginęli oni od tzw. Genickschuss [strzał w tył głowy]. […] Egzekucje zdarzały się czasem nocą. Były to egzekucje „nielegalne”. Zdarzało się nieraz, że Niemcy z powodu jakiegoś „Siegu” [zwycięstwa] się upili. Wtedy niektórzy z nich udawali się do cel i torturowali więźniów, co niejeden więzień życiem przypłacił.”

 

 

 

 

 

 

 

Fot. 4 Fort VII w Poznaniu, fot. T. Łuczak

 

Fragment wspomnienia więźnia w książce „Z pierwszej linii frontu” poświęconej męczeństwu i walce Wielkopolan, wydanej staraniem Delegatury Rządu na Kraj, wiosną 1943 r. :

„Zgaszono światła i w celi zapanowała głucha cisza. Coraz wyraźniej słychać było ryki i śpiewy pijanych gestapowców, ucztujących w kantynie […], ryki zdawały się coraz bardziej zbliżać. […] Tumult, skrzypienie otwieranych drzwi do cel, słowa komendy, wyzwiska, przekleństwa, głuche trzaski bicia, jęki katowanych, śmiechy gestapowców, strzały rewolwerowe […]. Czuliśmy, że noc dzisiejsza będzie okropna. W chwilę potem światło zabłysło w celi. […] Porwaliśmy się z legowisk jak szaleni, zderzając się z sobą i potrącając wzajem, stawaliśmy w dwuszeregu. […] wywołano z szeregu pierwszego z brzegu. […] zaczęto go bić trzcinową laską. Kazano mu głośno liczyć uderzenia. Gdy się pomylił lub jęknął, zaczynano od nowa. Brano jednego po drugim. Gdy jeden z oprawców się zmęczył biciem zastępował go następny. Zresztą inni, widocznie zniecierpliwieni długim trwaniem egzekucji, sami zaczęli nas grzmocić, gdzie popadło. W rezultacie jednemu z nas złamano szczękę. Nie mógł biedak później ani mówić, ani jeść. Gdy przy katowaniu przewrócił się, zaczęto go kopać […]. A 60-letni ksiądz dziekan M. dwukrotnie zemdlał i dostał 45 kijów.”

Etap 3

 

 

 

 

 

 

 

Fot. 5-6 Fort VII, fot. T. Łuczak

Proponujemy wykorzystanie propozycji edukacyjnej Muzeum Martyrologii Wielkopolan – Forcie VII  i zamówienie oprowadzania po więziennych kazamatach grupy uczniów.  W muzeum można zamówić lekcję muzealne na różne tematy:

Obóz krwawej zemsty” w Forcie VII (także w wersji online)

Lekcja wspomaga działania edukacyjne ukierunkowane na stymulowanie refleksji nad totalitaryzmem i ideologicznie uwarunkowaną przemocą. Celem zadania jest rozbudzenie zdolności empatycznych uczniów – wczucie się w tragiczne  położenie więźniów oraz poznanie i zrozumienie mechanizmów powstania i  funkcjonowania tej instytucji w Kraju Warty.

Bohaterowie wielkopolskiego harcerstwa więzieni w Forcie VII (także w wersji online)

Scenariusz lekcji powstał dzięki współpracy z poznańskimi instruktorami harcerstwa. Uczestnicy lekcji poznają historię wielkopolskich harcerek i harcerzy, którzy w czasie okupacji działali w ramach podziemnych struktur państwa polskiego. Ich dążenia wolnościowe  i służba na rzecz narodu polskiego spowodowała aresztowanie i osadzenie w Forcie VII często kończąc się śmiercią.

Profilowane oprowadzanie dla osób powyżej 12 lat. Przewodnik rozszerza program podstawowego oprowadzania po Forcie VII o wybrane wątki:

Powstańcy wielkopolscy w „obozie krwawej zemsty”;
Działacze polityczni i społeczni poddani represjom w Forcie VII;
Przedstawiciele świata nauki wśród ofiar „obozu krwawej zemsty”;
Ludzie kultury i sztuki jako „element politycznie niebezpieczny” więziony w Forcie VII;
Martyrologia wielkopolskiego duchowieństwa w Forcie VII;
Wielkopolscy harcerze osadzeni w Forcie VII
Represje na działaczach i żołnierzach Polskiego Państwa Podziemnego w Wielkopolsce.

Bibliografia:

M. Olszewski, Fort VII w Poznaniu, Poznań 1971.

A. Łuczak, Eksterminacja elit społeczeństwa polskiego w Wielkopolsce w 1939 r. [w:] Konferencja „Od Westerplatte do Norymbergii. Węzłowe zagadnienia drugiej wojny światowej we współczesnej historiografii, muzealnictwie i edukacji”,  materiały z konferencji Muzeum w Sztutowie 2-5 września 2009, s. 57-65.

A. Łuczak, Pietrowicz A., Polityczne oczyszczanie gruntu. Zagłada polskich elit w Wielkopolsce (1939–1941) / Politische Flurbereinigung. Die Vernichtung der polnischen Eliten in Groβpolen (1939–1941), Poznań 2009.

A. Łuczak i A. Pietrowicz A. (red.), Ze strachem pod rękę i śmiercią u boku. Wielkopolanki
w konspiracji 1939–1945, Poznań 2006.

A. Pietrowicz „Lager der Blutrache. Obóz krwawej zemsty” [w:] https://www.polska1918-89.pl/pdf/lager-der-blutrache—oboz-krwawej-zemsty,5132.pdf

Woźniak M., Więźniowie więzienia policyjnego poznańskiego gestapo w latach 1943–1945, „Kronika Wielkopolski” 1985, nr 1, s. 145–171.

Informacje historyczne:

Wielu przedstawicieli polskich elit (zwłaszcza inteligencji, ziemiaństwa i działaczy konspiracji) zamordowano w Forcie VII w Poznaniu. Obóz nazwany Konzentrationslager-Posen powstał 10 października 1939 r. na terenie dziewiętnastowiecznej warowni pruskiej zwanej Fortem VII. W listopadzie 1939 r. jego nazwę zmieniono na Geheime Staatspolizei Uebergangslager — obóz przejściowy gestapo. Fort VII był obozem przejściowym, w którym więźniowie przebywali do czasu decyzji gestapo o ich dalszym losie – oddania pod sąd, wywózki do obozu koncentracyjnego lub stracenia na miejscu. Pierwszymi więźniami Fortu VII byli przedstawiciele elit przywódczych aresztowanych w ramach akcji „politycznego oczyszczania gruntu” – działacze niepodległościowi, powstańcy wielkopolscy i śląscy, członkowie ugrupowań politycznych, zwłaszcza Stronnictwa Narodowego, działacze Polskiego Związku Zachodniego, urzędnicy administracji państwowej i samorządowej, nauczyciele, profesorowie wyższych uczelni, księża, przedstawiciele wolnych zawodów, kupcy i przemysłowcy, ziemianie. Więźniów tych nie poddawano śledztwu ani dochodzeniom, lecz traktowano jakby ich przewinienia były oczywiste. W ciągu pierwszego pół roku wojny więźniowie Fortu VII ginęli w masowych egzekucjach w okolicznych podpoznańskich lasach. Zniszczenie akt obozowych nie pozwala na ustalenie nawet przybliżonej liczby ofiar, ani wielu ich nazwisk. Pod koniec wojny masowe groby były rozkopywane, a zwłoki palone w celu zatarcia wszelkich śladów. Również na terenie samego Fortu VII wykonywano egzekucje – wymienić tu należy chociażby rozstrzelanie 6 stycznia 1940 r. w jednej z cel fortu grupę polskiej inteligencji: architekta i działacza społecznego Stefana Cybichowskiego, profesorów Uniwersytetu Poznańskiego — Romualda Paczkowskiego i Stanisława Pawłowskiego, artystę malarza Leona Prauzińskiego oraz Nikodema Pajzderskiego, dyrektora Muzeum Wielkopolskiego w Poznaniu i innych. Miejsca ich pochówku do dziś pozostają nieznane. W Forcie VII panowały fatalne warunki bytowania, brakowało opieki medycznej, niezbędnej odzieży, więźniowie byli głodzeni, nadmiernie eksploatowani przez pracę, co było przyczyną częstych zgonów. Zachowały się liczne relacje opisujące koszmarne warunki bytowania i zeznania o mordach dokonywanych przez funkcjonariuszy załogi wartowniczej obozu (SS-Wachkommando), a także znęcania się i maltretowania w Forcie VII.

 

 

 „Historia >Piątki z Wronieckiej<”

Proponujemy dwuetapowy spacer  na temat poświęcony „Piątce z Wronieckiej” („Poznańskiej Piątce”). Propozycja ta może być także realizowana podczas nauczania zdalnego. Jest możliwość spaceru w formie hybrydowej tj. przeprowadzeniu lekcje on-line i  indywidualnymi zadaniami dla uczniów na terenie, dzięki którym poznają miejsca związane z historią młodych wychowanków Oratorium z ul. Wronieckiej.

Podczas spaceru poznajemy historię pięciu młodych wychowanków Salezjańskiego Oratorium św. Jana Bosko w Poznaniu na ul. Wronieckiej. W czasie wojny działali oni w Narodowej Organizacji Bojowej, jednej z największych organizacji konspiracyjnych w Poznaniu. Podejrzewani przez gestapo o przynależność do podziemnej organizacji, zostali aresztowani 21 i 23 września 1940 r., a potem więzieni w Poznaniu, Wronkach, Berlinie, Zwickau i zamordowani w Dreźnie 24 sierpnia 1942 r. przez zgilotynowanie. W więzieniu zachowali spokój i niespotykaną pogodę ducha. W skład „Poznańskiej Piątki” weszli:

 

 

 

 

 

Fot. 1 fotografia zbiorcza

 

 

 

 

 

Czesław Jóźwiak, zginął w wieku lat 22 (1919-1942)

 

 

 

 

 

 

Edward Kaźmierski, zginął w wieku 22 lat (1919–1942)

 

 

 

 

 

 

 

Franciszek Kęsy, zginął w wieku 21 lat (1920-1942)

 

 

 

 

 

 

 

Edward Klinik, zginął w wieku 23 lat (1919-1942)

 

 

 

 

 

Jarogniew Wojciechowski, zginął w wieku 19 lat (1922-1942)

 

Etap 1

Quest „Piątka z Wronieckiej” („Poznańska Piątka”)

QUEST to edukacyjna gra terenowa, która łączy w sobie elementy zabawy, nauki, poszukiwań skarbu i radości odkrywania. Termin zapożyczony został języka angielskiego (quest – zadanie, zagadka) – to gry terenowe polegające na odgadywaniu zagadek i poszukiwaniu skarbów. Nie wymagają one obsługi ani znakowania w terenie, dlatego, w odróżnieniu od podchodów lub gier miejskich, można w nie grać niemal w każdej chwili. Podstawą zabawy jest wędrówka trasą questu w terenie. Do zabawy wystarczy ulotka, która zawiera  informację dokąd pójść. Czytając wierszowane wskazówki, uczestnik rozwiązuje zagadki, podąża wskazanym szlakiem w terenie i poznaje sekrety danego miejsca. Ulotki są dostępne w wybranych punktach informacji turystycznej lub jako plik do pobrania ze strony internetowej. Na końcu drogi na odkrywców czeka „skarb” – pojemnik finałowy, a w nim pamiątkowa pieczątka i Księga Questu. Odcisk pieczęci i wpis do Księgi potwierdzają przebycie trasy. Proponujemy przejście Starego Miasta w Poznaniu szlakiem „Piątki z Wronieckiej” – Wędrując ulicami miasta, rozwiązując zadania i zagadki uczestnik zabawy poznaje codzienne życie tych młodych chłopców oraz miejsca gdzie spędzali czas. Na końcu gry dociera się do miejsca, gdzie został ukryty skarb.

Miejsce startu: Dom Żołnierza, przy ul. Niezłomnych 1 w Poznaniu.

 

 

 

 

 

Fot. 2 Dom żołnierza w Poznaniu, ul. Niezłomnych, fot. archiwalna.

 

 

 

 

 

 

Fot. 3 Dom żołnierza w Poznaniu, ul. Niezłomnych, stan obecny.

Czas przejścia: ok. 1 godziny

Ulotka z tekstem gry do samodzielnego wydruku czarno-białej https://regionwielkopolska.pl/arty kuly-turystyka/wielkopolskie-questypoznanska-piatka-z-wronieckiej/

Uczestnicy zabawy mogą zdobywać regionalną odznakę krajoznawczą Wielkopolskie Questy. Odznaka Odkrywców Tajemnic oraz ogólnopolską Questy – Wyprawy Odkrywców.

 

Etap 2

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Fot. 4-7 Fort VII, fot. T. Łuczak

Po przejściu przez 2-3 osobowe grupy uczniów questu, proponujemy pogłębienie wiedzy o „Piątce z Wronieckiej” („Poznańskiej Piątce”) podczas wizyty w Muzeum Martyrologii Wielkopolan -Forcie VII. W muzeum można zamówić lekcję muzealną (także w wersji online) pt. „Wierni do końca – opowieść o >Poznańskiej Piątce<. Scenariusz lekcji jest  efektem współpracy muzeum z nauczycielami z Zespołu Szkół Salezjańskich w Poznaniu, który jest adresowany do uczniów starszych klas szkoły podstawowej i szkół średnich. To nie jest tylko historia o martyrologii, ale także o przyjaźni, harcie ducha i umiejętnych sposobach kształtowania patriotyzmu wśród wychowanków Salezjańskiego Oratorium św. Jana Bosko w Poznaniu – zwykłych chłopaków, często rozbrykanych urwisów, którzy sprawdzili się  w najgorszych czasach okupacji. Kilka lat temu zostali błogosławionymi Kościoła Katolickiego.

 

 

 

 

 

 

 

Fot. 8 Fort VII, Różaniec z chleba jednego z wieźniów, fot. T. Łuczak.

 

 

 

 

 

 

 

Fot. 9 Fort VII, Karty do pasjansa więźniarki Haliny Talarczyk, fot. T. Łuczak.

 

Bibliografia:

Wierni do końca: studia i materiały źródłowe o „Poznańskiej Piątce” męczenników II wojny światowej, pod red. Rafała Sierchuły i Jarosława Wąsowicza , Poznań 2012 r.

Błogosławieni z Poznania: piątka z Wronieckiej: Czesław Jóźwiak, Edward Kaźmierski, Franciszek Kęsy, Edawrd Klinik, Jarogniew Wojciechowski: (fragmenty listów więziennych)/ czyta Katarzyna Łaniewska, komentarz Jarosław Wąsowicz, scenariusz i realizacja Przemysław Basiński, Seria: Verba Sacra, Poznań 2012.

M. Olszewski, Fort VII w Poznaniu, Poznań 1971.

A. Pietrowicz „Lager der Blutrache. Obóz krwawej zemsty” [w:] https://www.polska1918-89.pl/pdf/lager-der-blutrache—oboz-krwawej-zemsty,5132.pdf

 

 

 

Wycieczka rowerowa „Śladami  wielkopolskich konspiratorów”

Założenia, niezbędne informacje

Wycieczka rowerowa dla uczniów szkół średnich, która przybliża działalność Polskiego Państwa Podziemnego i jego lokalnych struktur na terenie Wielkopolski. Celem jest ukazanie miejsc w regionie związanych  z II wojną światową, niemiecką polityką okupacyjną oraz konspiratorami działającymi w ramach Delegatury Rządu RP na Kraj i żołnierzami ZWZ/AK. Tematyka wycieczki zgodna jest z aktualną podstawą programową do przedmiotu historia (Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 stycznia 2018 r., Dz.U.)

Jest to doskonała okazja do przybliżenia postaci hr. Adolfa Bnińskiego, wybitnego ziemianina i  społecznika, wojewody poznańskiego, a w czasach niemieckiej okupacji konspiratora – Głównego Delegata Rządu RP dla ziem polskich wcielonych do Rzeszy, którego wraz z najbliższymi współpracownikami  Niemcy zamordowali w tajemniczych okolicznościach. Wycieczka rowerowa połączona jest ze zwiedzaniem przedwojennej siedziby hr. Bnińskiego w Gułtowach.  Na szlaku wycieczki znajduje się miejsce ważne dla historii wielkopolskiej konspiracji – Janowo, w którym w nocy z 14 na 15 września 1943 r. samoloty alianckie dokonały zrzutu broni dla miejscowych oddziałów Armii Krajowej.  W ramach wycieczki rowerowej uczestnicy mogą zwiedzić Izbę Pamięci Armii Krajowej w pałacu w Gułtowach, punkt na trasie nr 3. Na zwiedzanie izby należy umówić się z wyprzedzeniem. Wstęp jest bezpłatny.

Dane kontaktowe:

UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU

ZESPÓŁ PAŁACOWO-PARKOWY GUŁTOWY

62-025 Kostrzyn,
Park im. A. Bnińskiego 1, Gułtowy

Tel. (61) 818-01-80, (61) 829-34-02

e-mail: gultowy@amu.edu.pl
www.palace.amu.edu.pl

Czas trwania wycieczki: 7-8 godzin

Łączna długość trasy:  36 kilometrów.

Trasa:

godz. 10:00 Zbiórka na Starym Rynku w Środzie Wielkopolskiej   zapalenie zniczy pod tablicami upamiętniającym; krótkie wprowadzenie do tematu okupacji niemieckiej

godz. 11.30 Janowo – ścieżka edukacyjna poświęcona tematyce zrzutów lotniczych dla AK

godz. 12:30 Gułtowy – zapalenie zniczy oraz złożenie kwiatów na grobach rodziny Bnińskich, zwiedzanie parku podworskiego i pałacu, dawnej siedziby hr. Adolfa Bnińskiego.

godz. 13.00-14.15 zwiedzanie Izby Pamięci Armii Krajowej w pałacu w Gułtowach połączone z przypomnieniem o postaci i działalności Adolfa Bnińskiego.

godz. 14.15-15.00 odpoczynek wraz z posiłkiem w parku pałacowym w Gułtowach.

godz. 15:00 -17.00 – przejazd rowerami  z Gułtów do Środy. Zakończenie wycieczki.

 

Informacje dodatkowe:

Dla chętnych jest możliwość dojazdu we własnym zakresie PKP z/do Poznania. :

Przyjazd – pociąg z Poznania do Środy z możliwością przewozu roweru godz.:  7:22 (pociąg KW), 8:06 (pociąg KW)

Powrót – pociąg  ze Środy do Poznania z możliwością przewozu roweru godz.: 17.26 (pociąg Przewozów Regionalnych); 18:16 (pociąg KW); 18:24 (pociąg KW );

 

Punkty na trasie wymagające komentarza historycznego:

  1. Stary Rynek w Środzie Wielkopolskiej
  2. Janowo – ścieżka edukacyjna poświęconej tematyce zrzutów lotniczych dla AK
  3. Gułtowy – pałac i park, izba pamięci AK

Realizacja – materiał historyczny (45-60 min.):

Punkt 1

Na Starym Rynku w Środzie Wielkopolskiej

Wycieczkę rozpoczynamy na Starym Rynku w Środzie Wielkopolskiej. Na ścianie Sądu Rejonowego, znajduje się tablica upamiętniająca rozstrzelanie przez Niemieców 21 osób, w dniu 17 września 1939 r. na pobliskich Łąkach Kijewskich oraz dalszych 29 osób, straconych na rynku 20 października 1939 r. w ramach operacji „Tannenberg”.  W okresie od września 1939 r. do maja 1940 r. Niemcy przeprowadzili likwidację „warstw przywódczych” czyli osób, które w cieszyły się autorytetem w środowiskach lokalnych i mogłyby organizować opór. Akcja ta nazwana „Operacją Tannenberg”, następnie akcją „Inteligencja”. Na podstawie przygotowanych kilka miesięcy wcześniej list aresztowano najbardziej aktywnych przedstawicieli polskiej inteligencji, powstańców wielkopolskich i śląskich, właścicieli ziemskich i in. a następnie zamordowano podczas masowych egzekucji lub zesłano do obozów koncentracyjnych. Ofiarą tej akcji padło w sumie około 15 tysięcy osób w Wielkopolsce.

Zadanie dla uczniów: Przyjrzyj się tablicy i opowiedz o ofiarach egzekucji  w Środzie (jaki zawód wykonywało najwięcej zamordowanych osób? Znajdź w internecie biogram jednej, wybranej postaci i opowiedz o tej osobie, postaraj się znaleźć jej fotografię).

Fot. 1. Tablica upamiętniająca ofiary z 1939 r.

 

Na ścianie Sądu Rejonowego znajduje się tablica upamiętniająca niemal 200 żołnierzy Inspektoratu AK Środa, poległych w latach 1939 – 1956.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Fot. 2.  Tablica upamiętniająca  żołnierzy Inspektoratu AK Środa

Po agresji III Rzeszy Niemieckiej, na terenie okupowanego kraju powstawały organizacje podejmujące w konspiracji walkę o przywrócenie niepodległego państwa. Wkrótce, z inicjatywy zarówno konspiracji krajowej jak i rządu na uchodźstwie, powołane zostały instytucje, które pełnić miały istotne funkcje państwa na terenie okupowanego Kraju. Mimo okupacji ziem polskich, istniało tu Polskie Państwo Podziemne, którego istotnymi elementami były: Delegatura Rządu  (podziemna administracja państwowa) oraz Siły Zbrojne: Służba Zwycięstwu Polski – Związek Walki Zbrojnej – Armia Krajowa. W Wielkopolsce państwo podziemne formowało się na terenie szczególnie trudnym dla działalności konspiracyjnej, bezpośrednio wcielonym do III Rzeszy, gdzie politykę okupacyjną od początku cechowała bezwzględność i brutalność. Mimo to na terenie Wielkopolski działało w okresie okupacji ponad pięćdziesiąt różnych organizacji konspiracyjnych.

 

 

 

 

 

Fot. 3 Mapa Okręgu Poznańskiego ZWZ/AK

Po zapaleniu zniczy pod tablicami, rozpoczynamy wycieczkę rowerową. Przemieszczamy się ulicami Kościelną, placem Zamkowym, Dolną, ks. Jażdżewskiego oraz Strzelecką, by przekroczyć granicę miasta, w kierunku miejscowości Janowo. By tam dotrzeć, należy skręcić w miejscowości Węgierskie w prawo, w leśny dukt.

 

 

 

 

 

 

 

 

Punkt 2.

Fot. 4 Janowo, miejsce upamiętnienia zrzutów lotniczych.

Miejsce Pamięci Janowo.  W pobliżu Janowa, w nocy z 14 na 15 IX 1943 r., zostało zrzuconych przez brytyjski samolot 12 zasobników z bronią, amunicją, środkami opatrunkowymi, radiostacjami i innym sprzętem na potrzeby Średzkiego Inspektoratu Armii Krajowej. Mimo niesprzyjających warunków na terenie Wielkopolski działały niewielkie oddziały partyzanckie. Największym problemem lokalnej partyzantki były braki w uzbrojeniu. Zrzuty broni do jakich  doszło jesienią 1943 nie poprawiły jednak sytuacji, a jedynie przyczyniły się do dekonspiracji i masowych aresztowań w obwodach Środa Wlkp. i Ostrów Wlkp. W Janowie można zwiedzić  ścieżkę edukacyjną z informacjami o zrzutach oraz tablicą upamiętniającą to wydarzenie i kapliczką Chrystusa Frasobliwego.

W 2004 r. odsłonięto Krąg Pamięci Ruchu Oporu i Walki Wielkopolan w latach 1939–1945. W centralnym punkcie okręgu umieszczono głaz z wykutym znakiem Polski Walczącej oraz wierszem Władysława Bełzy. Wokół głazu ustawiono 12 mniejszych głazów upamiętniających najważniejsze wydarzenia II wojny związane z oporem i walką o niepodległość w Wielkopolsce: Obronę Kłecka, ks. Mateusza Zabłockiego, komendanta obrony Gniezna w 1939 r., działalność konspiracyjnej organizacji „Ojczyzna” w latach 1939-1945, działalność gostyńskiej organizacji  “Czarny Legion” z lat 1940 – 1941, Adolfa Bnińskiego – ziemianina, społecznika, wojewodę poznańskiego, Głównego Delegata Rządu RP na Ziemie Wcielone w latach 1940-1941, Franciszka Witaszka, szefa pionu Związku Odwetu ZWZ w Poznaniu, Akcję „Bollwerk”, Marcina Rożka, rzeźbiarza zamordowanego w KL Auschwitz, Okręg Poznański ZWZ-AK, placówki wywiadowcze AK „Lombard” oraz „Stragan”, alianckie zrzuty lotnicze na terenie Wielopolski w 1943 r. oraz udział żołnierzy AK w wyzwoleniu w 1945 r. Ostrowa, Krotoszyna oraz Pleszewa.

W kolejnych latach, Miejsce Pamięci wzbogaciło się także o tablice upamiętniającą zamordowanego w pobliżu plutonowego Wawrzyńca Chałupki w dniu 21 kwietnia1944 r. oraz poświęconą walce leśników wielkopolskich podczas okupacji.

 

Fot. 05. Droga z Janowa do Gułtów

 

Z Janowa droga prowadzi na wschód, by przez miejscowości Wysławice oraz Karolewo dotrzeć do głównego celu wycieczki  pałacu w  Gułtowach.

 

 

 

 

 

 

 

Punkt 3.

Fot. 06. Pałac w Gułtowach.

Gułtowy – pałac i park

Zespół pałacowy został zbudowany w latach 1779-1786 w stylu klasycystycznym z pewnymi cechami późnego  baroku dla Ignacego Bnińskiego, starosty średzkiego. Pierwotnie prace rozpoczął nieznany architekt, jednak wkrótce zaangażowano Ignacego Graffa, któremu pałac zawdzięcza swój ostateczny kształt. Był to dwukondygnacyjny budynek z wysokim podjazdem i żeliwną balustradą, a na głównym frontonie umieszczony został herb “Łodzia” Bnińskich. Pałac kryty jest czterospadowym barokowym dachem z facjatami. Siedziba Bnińskich wznosi się przy brzegu niewielkiego stawu, tym samym została pozbawiona honorowego dziedzińca, nieodzownego elementu barokowego założenia. Na parterze mieszczą się pomieszczenia reprezentacyjne, na piętrze mieszkalno-sypialne. Na uwagę zasługuje dekoracja sztukatorska salonu marmurowego, zielonego i sypialni, prawdopodobnie autorstwa Antoniego i Franicszka Smuglewiczów. Od 1776 r. pałac nalezał do Bnińskich a w XIX w. Ostrowskich. Następnie Gułtowy powracają we władanie Bnińskich, w rękach których pozostają aż do 1939 r. Ostatnim przedwojennym właścicielem był Adolf Bniński, wojewoda poznański. W czasie wojny Niemcy wywłaszczyli właścicieli I wysiedlili z rodzinnej siedziby. Po II wojnie, pałac został przejęty przez skarb państwa w wyniku komunistycznego dekretu o reformie rolnej z 6 września 1944 r., a właściciele  nie mogli do niego wrócić. Nie mogli nawet przebywać na terenie powiatu średzkiego. Po II wojnie znalazł się we władaniu miejscowego Państwowego Gospodarstwa Rolnego. Prace konserwatorsko-restauracyjne przeprowadzono w latach 1968-1974. Obecnie  pałac w pełni odrestaurowano po pożarze w 2009 r.

6 czerwca 1995 r. w gabinecie rektora UAM nastąpiło podpisanie dwóch aktów notarialnych. W pierwszym, Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa przekazała nieodpłatnie cały zespół pałacowo-parkowy Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. W drugim, podpisanym przez Wacława Bnińskiego, w imieniu córki ostatniego właściciela Marii Bnińskiej oraz ówczesnego Rektora UAM prof. dra hab. Jerzego Fedorowskiego stwierdzono, że przejęcie zespołu pałacowo-parkowego Gułtowy przez Uniwersytet następuje zgodnie z intencją i życzeniem darczyńcy – Marii Bnińskiej. Towarzyszył temu warunek utworzenia w pałacu Izby Pamięci Armii Krajowej.

 

Fot. 07. Adolf Bniński.

Adolf Bniński (1884-1942), absolwent Gimnazjum w Inowrocławiu. Odbył studia rolnicze na uniwersytetach w Krakowie, Monachium i Halle. Właściciel majątku Gułtowy koło Poznania. W czasie zaboru pruskiego udzielał się społecznie w polskich kółkach rolniczych. W styczniu 1919 r. z ramienia Naczelnej Rady Ludowej, objął urząd starosty średzkiego. W latach 1922-1928 był wojewodą poznańskim. Był jednym z najbardziej wpływowych Wielkopolan w  II Rzeczypospolitej, był starostą w Środzie (1919–1920), prezesem Wielkopolskiej Izby Rolniczej (1920–1922), wojewodą poznańskim (1923–1928), kandydatem na prezydenta RP (1926 r.), senatorem RP (1935-1938). Był prezesem lub przewodniczącym wielu organizacji: Zarządu Głównego Towarzystwa Czytelni Ludowych, Rady Teatru Polskiego w Poznaniu, Rady Naczelnej Organizacji Ziemiańskich, ogólnopolskiej Akcji Katolickiej. W 1938 r. założył Stronnictwo Zachowawcze i został jego prezesem.

 

 

 

 

Fot. 08. Izba pamięci AK w pałacu w Gułtowach.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Fot. 09. Akt nominacji dla A. Bnińskiego, Londyn 3 XII 1940 r.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Fot. 10. ks. Infułat Józef Prądzyński

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Fot. 11. Groby rodziny Bnińskich w Gułtowach

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Po wybuchu II wojny był jednym z najważniejszych inicjatorów działalności konspiracyjnej na terenach wcielonych do Rzeszy.  We wrześniu 1939 r. zgłosił się do dyspozycji Cyryla Ratajskiego, powołanego na prezydenta Poznania. Działał w Tajnym Komitecie Obywatelskim. Jesienią 1939 r., a następnie i włączył się w działalność konspiracyjną. Pełnił funkcję Głównego Delegata Rządu RP na ziemiach polskich wcielonych do Rzeszy w latach 1940–1941. Bniński, po wysiedleniu z majątku zatrzymał się w mieszkaniu hrabiny Chłapowskiej w centrum Poznania, już jesienią 1939 r. uczestniczył w konspiracyjnych spotkaniach osobistości politycznych, organizowanych w celu opracowania strategii walki podziemnej Polaków. Współpracował wówczas z Cyrylem Ratajskim, płk. Romanem Małachowskim, Józefem Unrugiem, rtm. Michałem Kwaliaszwilim i Czesławem Cegielskim. Został skontaktowany z mężem zaufania Rządu RP ks. infułatem Józefem Prądzyńskim, który 3 maja 1940 r. desygnował go na urząd głównego delegata rządu RP na ziemie polskie wcielone do Rzeszy. Formalna nominacja ze strony rządu nastąpiła 3 grudnia 1940 r. Do tego czasu działał na podstawie tymczasowego upoważnienia, przekazanego za pośrednictwem przedstawiciela Oddziału II Sztabu Naczelnego Wodza w Rzymie. Uczestniczył w formowaniu struktur Tajnej Administracji Cywilnej, powołując m. in. Okręgowych Delegatów Rządu dla województw śląskiego, pomorskiego, łódzkiego i północnych terenów Polski włączonych do Prowincji Rzeszy Prusy Wschodnie. Nadzorował działalność swojego Biura w Poznaniu i przedstawicielstwa w Warszawie. Wspólnie z ks. J. Prądzyńskim zorganizował w Poznaniu Porozumienie Stronnictw Politycznych, w którym reprezentowane były: Stronnictwo Narodowe, Stronnictwo Ludowe, Stronnictwo Pracy i organizacja „Ojczyzna”. Bniński zorganizował również połączenie kurierskie pomiędzy Poznaniem a Rzymem. Jego organem pracy było Biuro Głównej Delegatury Rządu RP w Poznaniu z filią w Warszawie, która po aresztowaniu Bnińskiego przekształciła się w Biuro Zachodnie Delegatury Rządu RP na Kraj. Opracowywał i przekazywał Rządowi RP sprawozdania dotyczące systemu okupacyjnego ziem wcielonych do Rzeszy, sytuacji ludności polskiej i mniejszości narodowych, wysiedleń i eksterminacji Polaków. Aresztowany przez gestapo 28 lipca 1941 r. został osadzony w Forcie VII. 7 lipca 1942 r. wraz z grupą najbliższych współpracowników delegatury został przewieziony do Domu Żołnierza w Poznaniu (siedziby gestapo w czasie okupacji). Przypuszczalnie rozstrzelano go 7 lipca 1942 r. w lesie pod Stęszewem wraz z grupą współpracowników.

Pamięć o społecznym posłannictwie hr. Adolfa Bnińskiego oraz jego patriotycznej  postawie w czasie wojny przetrwała wśród okolicznej ludności.  Nic zatem dziwnego, że w czasie komunistycznej reformy rolnej najbardziej spektakularnym przypadkiem zwrotów nadania ziemi (do jakich dochodziło wówczas w Wielkopolsce) był właśnie majątek Gułtowy, gdzie na 66 przyznanych parcel chłopi, pamiętający o zasługach hrabiego i o jego tragicznej śmierci, zwrócili 61.

Bniński został odznaczony m. in. Orderem Odrodzenia Polski III kl., Orderem Narodowej Legii Honorowej IV kl., Orderem Rycerskim św. Grzegorza Wielkiego, pośmiertnie Krzyżem Wielkim Orderu Orła Białego (1995 r.) Żonaty z Marią hrabiną Skórzewską miał dwie córki Marię i Emilię.

Zadanie dla uczestników wycieczki:

Uczniowie otrzymują fragment  referatu wygłoszonego przez młodego (26-letniego wówczas) hr. Adolfa Bnińskiego (1884-1942) o celach Towarzystwa Młodych Ziemian  i obowiązkach jego członków. Przemówienie to wygłosił na Walnem Zebraniu 8 września 1910 r. w imieniu Zarządu. Po przeczytaniu źródła uczniowie opowiadają własnymi słowami jakimi zasadami kierował się Bniński w działalności społecznej i obywatelskiej:

„Dwa lata minęły od czasu założenia Tow. Młodych Ziemian. […] . Wpisywaliśmy się na członków z szczera chęcią i nadzieją i tem głębokim przekonaniem, że tak zespolone młode siły nasze, dążenia i myśli, skierowane ku jednemu wielkiemu celowi pracy społecznej, wydadzą obfite i dobre rezultaty. Wstępując do Towarzystwa daliśmy tem samym sobie i ojczyźnie naszej słowo, że w jedności, zgodzie i z prawdziwą wiarą dobre nasze postanowienia wytkniętą pójdziemy drogą, a przyjmując ustawy Towarzystwa uznaliśmy za obowiązek święty przestrzegania ich i podlegania im.”

Zadanie dla uczestników wycieczki: Pod jakim warunkiem Maria Bnińska przekazała Uniwersytetowi pałac i majątek ziemski w Gułtowach.

Po zwiedzaniu, przerwa rekreacyjna na posiłek w parku pałacowym. Droga powrotna wiedzie  przez miejscowości Nowojewo, obok obwałowań średniowiecznego grodziska w Gieczu, następnie prowadzi przez Chłapowo oraz Dębicz do miejsca docelowego   na Stary Rynek w Środzie Wielkopolskiej, który jest miejscem końcowym wycieczki.

 

Bibliografia:

Encyklopedia konspiracji wielkopolskiej 1939–1945, Poznań 1998.

Grabowski, Polska tajna administracja cywilna 1940–1945, Warszawa 2003, s. 40–49.

Wojewoda Adolf hr. Bniński (1884–1942). Materiały sesji okolicznościowej w Gułtowach, red. S. Dworacki, Poznań 1997.

Libicki M., Libicki P., Dwory i pałace wiejskie w Wielkopolsce, Poznań 2003.

Łuczak A., Pietrowicz A., Polityczne oczyszczanie gruntu. Zagłada polskich elit w Wielkopolsce (1939–1941) /  Politische Flurbereinigung. Die Vernichtung der polnischen Eliten in Groβpolen (1939–1941), Poznań 2009.

Polskie Państwo Podziemne w Wielkopolsce, t. 1-4, red. W. Handke, A. Łuczak, A. Pietrowicz, R. Sierchuła, Poznań 2007.

Pietrowicz A., Struktury konspiracyjne Polskiego Państwa Podziemnego w Poznaniu (1939-1945), „Kronika Miasta Poznania” nr 3, 2009.

Film „U Bnińskich w Gułtowach”, reż. Grażyna Banaszkiewicz

http://usf.amu.edu.pl/filmoteka/z-filmoteki-uam/u-bni%C5%84skich-pa%C5%82ac-w-gu%C5%82towach

 

Fotografie:

  1. Tablica upamiętniająca rozstrzelania mieszkańców w Środzie 1939 r.
  2. Tablica upamiętniająca żołnierzy Inspektoratu Rejonowego Środa.
  3. Mapa Okręgu Poznańskiego ZWZ/AK.
  4. Janowo, miejsce upamiętnienia zrzutów lotniczych.
  5. Droga z Janowa do Gułtów
  6. Pałac w Gułtowach.
  7. Adolf Bniński.
  8. Izba pamięci AK w pałacu w Gułtowach.
  9. Akt nominacji dla A. Bnińskiego, Londyn 3 XII 1940 r.
  10. ks. Infułat Józef Prądzyński
  11. Groby rodziny Bnińskich w Gułtowach
Wielkopolska Teka Edukacyjna

creative

Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Bez utworów zależnych 3.0 Polska (CC BY-NC-ND 3.0 PL)
Więcej informacji tutaj.

Wielkopolska Teka Edukacyjna traktowana jest jako kompletny zbiór, przedziały czasowe (1939-1945; 1946-1969; 1970-1990) są zamkniętymi utworami i każde dodatkowe użycie poszczególnych elementów strony (np. zdjęć) wymaga odrębnej pisemnej zgody.

Znajdz-nas-na-facebooku