WPROWADZENIE HISTORYCZNE

KALENDARIUM

Zakres merytoryczny, terytorialny i chronologiczny Teki

 

Wprowadzenie historyczne

Pół wieku „zimnej wojny”

II wojna światowa była zwycięstwem nad faszyzmem, ale nie nad totalitaryzmem i nie zamknęła jego perspektyw na przyszłość. Amerykanie i Brytyjczycy nie sprzeciwili się żądaniom terytorialnym Józefa Stalina i określenia strefy wpływów ZSRS.  Jednocześnie Stalin nie dotrzymał obietnic o zorganizowaniu wolnych wyborów w państwach Europy Środkowo-Wschodniej, które znalazły się w sowieckiej strefie wpływów. Stopniowo osiągnął swój cel jakim było ustanowienie satelickich reżimów w tych krajach i przesunięcie granic  zasięgu Związku Sowieckiego kilkaset kilometrów na zachód.

II wojnę wygrała koalicja państw o całkowicie odmiennych ustrojach, sprzymierzonych wobec doraźnego celu politycznego. Po zwycięstwie między dotychczasowymi sojusznikami rosła nieufność i  poczucie zagrożenia. Szybko dawni sojusznicy zaczęli prowadzić kolejną, wprawdzie nie zbrojną, ale ideologiczną i geopolityczną rywalizację. Rezultaty II wojny światowej ukształtowały na niemal pół wieku powojenny układ sił. Czas „zimnej wojny” to polaryzacja państw i kontynentów wokół rywalizujących supermocarstw – USA i ZSRS, napięcia polityczne, rywalizacja ideologiczna, wyścig zbrojeń, walka wywiadów, wojna psychologiczna.  To Zachód i Wschód oddzielony „żelazną kurtyną”, która w Europie „rozciągała się od Szczecina nad  Bałtykiem do Triestu nad Adriatykiem” – jak to określił w swoim słynnym przemówieniu w 1946 r. Winston Churchill.

Podbój państwa i społeczeństwa

Wkroczenie w 1944 r. wojsk sowieckich na ziemie polskie  i wyzwolenie ich spod okupacji III Rzeszy Niemieckiej zdeterminowało losy państwa polskiego i narodu na najbliższe  pięćdziesiąt lat. Od 1944 r. rozpoczął się proces instalowania, a następnie stopniowego budowania systemu totalitarnego przez polskich komunistów całkowicie uzależnionych politycznie od Związku Sowieckiego. Odbywało się to przy wsparciu Józefa Stalina – jeśli chodzi o sytuację międzynarodową i było realnie możliwe dzięki obecności żołnierzy Armii Czerwonej na ziemiach polskich. Historycy nazywają ten czas okresem „podboju państwa” (1944-1947) oraz „podboju społeczeństwa” (1948-1954). Obszarem kompromisu była odbudowa kraju ze zniszczeń wojennych i zagospodarowanie ziem zachodnich. Działania te leżały w interesie ogólnospołecznym i popieranie działań komunistycznych władz w tym zakresie nie oznaczało jeszcze poparcia dla narzuconego systemu politycznego. Polem konfliktu były totalitarne formy życia politycznego, gospodarczego i kulturowego, w które siłą wtłaczano społeczeństwo polskie.

Początkowo istniał silny opór wobec rządów Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, który został utworzony w lipcu 1944 r. Wbrew mylącej nazwie PKWN nie reprezentował interesów polskich ani nie niósł ze sobą wyzwolenia narodowego. Początkowo siedzibą tego nowego quasi rządu stał się Lublin (stąd często stosowana nazwa tzw. Polska Lubelska). Przełamanie oporu Polaków i opanowanie państwa stanowiło wówczas najpilniejsze i podstawowe zadanie komunistów. W pierwszych latach filarami oporu były konspiracyjne organizacje zbrojne i polityczne oraz legalnie działające partie polityczne (w istocie wpływy miała tylko jedna – Polskie Stronnictwo Ludowe).

Zniszczenia wojenne

Społeczeństwo polskie było osłabione ogromnymi stratami wojennymi oraz wędrówką ludów, wynikającą z przesunięcia granic państwa. Nastąpiło zmniejszenia obszaru Polski o niemal 20 procent. W nowych granicach mieszkało o 11 milionów obywateli mniej, ponieważ ich liczba zmniejszyła się z 35 milionów w 1939 roku do zaledwie 23,9 milionów w 1945 roku. Szczególnie duże straty poniosły polskie elity. Życie straciło m.in. 39 procent lekarzy, 30 procent naukowców, 28 procent księży. Stan liczby ludności z 1939 r. został „odrobiony” dopiero w 1978 r., czyli ponad 40. lad od wybuchu II wojny, kiedy ludność polska ponownie liczyła około 35 milionów. W skład państwa polskiego weszły dobrze zagospodarowane i uprzemysłowione ziemie nad Odrą i Bałtykiem. Nastąpił wzrost urbanizacji kraju i spadek wskaźnika ludności utrzymującej się z rolnictwa (z 60 procent w okresie międzywojennym do 47 procent w 1950 r.).

W Wielkopolsce  wyniku okupacji i działań wojennych zostało zniszczonych 60% zakładów przemysłowych. W samym Poznaniu zniszczeniu uległo 55% budynków. W okresie okupacji niemieckiej w Wielkopolsce straciło życie około 93 tysięcy osób, wysiedlono około 600 tysięcy osób (do Generalnego Gubernatorstwa i na roboty przymusowe do III Rzeszy).

Instalowanie nowej władzy

Słabość zaplecza społecznego nowej „ludowej” władzy była oczywista, toteż podejmowała ona próby zjednania sobie części Polaków wprowadzając dekret o reformie rolnej (6 września 1944 r.), stwarzając możliwości awansu dla młodzieży robotniczej i chłopskiej oraz wyznaczając wielki cel narodowy jakim było zagospodarowanie Ziem Zachodnich. Przeciwna komunistom większość doznała w latach 1944-1948 wielu porażek, a najbardziej patriotyczna część narodu, skupiona w Polskim Państwie Podziemnym i podziemiu narodowym została poddana brutalnym represjom. W obliczu przewagi liczebnej przeciwnika i postawy mocarstw zachodnich opór skazany był na klęskę. Oczywiste dla każdego obywatela sfałszowanie wyników referendum w 1946 r., a następnie wyborów do Sejmu w 1947 r. prowadziło do coraz większego poczucia beznadziejności oporu i sprzyjało rozpowszechnieniu postawy przystosowania i zachowań koniunkturalnych.

Armia Czerwona wkroczyła na teren Wielkopolski dopiero w styczniu 1945 r., a zatem pół roku później niż na tereny tzw. Polski Lubelskiej. Po usunięciu okupantów niemieckich, wraz z postępami żołnierzy sowieckich, na terenie Wielkopolski instalowano struktury władzy komunistycznej, dyspozycyjne wobec ZSRS. Pierwsze struktury Polskiej Partii Robotniczej w Wielkopolsce powstały jeszcze w czasie okupacji niemieckiej, bo w październiku 1942 r. W lutym 1945 r. w Poznaniu ukonstytuował się Komitet Miejski PPR, a w marcu 1945 r. — Komitet Wojewódzki. Kierowali nimi mianowani przez centralne władze PPR Ryszard Kalinowski i Maria Kamińska. Partia liczyła wówczas w Wielkopolsce 1,5 tysięcy członków. Do czasu I Zjazdu PPR, który odbył się w grudniu 1945 r., liczba członków PPR wzrosła do 27 tysięcy. W grudniu 1948 r. (w okresie Kongresu Zjednoczeniowego PPR i PPS) liczba członków i kandydatów PPR w Wielkopolsce wynosiła sto tysięcy osób. Partiami satelickimi PPR były (Zjednoczone) Stronnictwo Ludowe, Stronnictwo Demokratyczne i Polska Partia Socjalistyczna. Partie te utworzyły Blok Stronnictw Demokratycznych.

Istotną rolę w pierwszym okresie po „wyzwoleniu” pełniła sieć sowieckich komendantur wojennych. Oficjalnie ich zadaniem miała być pomoc przy tworzeniu i organizacji polskich władz administracyjnych oraz ułożenie poprawnych stosunków między władzami sowieckimi a nowymi władzami polskimi. W praktyce to właśnie komendanci wojenni posiadali realną władzę. Pierwsze komendantury wojenne działały na ziemiach zachodnich już w początkach lutego 1945 r. i były powoływane w miastach, centrach powiatowych, węzłach kolejowych, a także na przystaniach wodnych.

Już 28 stycznia 1945 r. do Poznania przybyła grupa operacyjna Rządu Tymczasowego RP (tzw. rządu lubelskiego) z pierwszym powojennym wojewodą Michałem Gwiazdowiczem. Utworzono Urząd Wojewódzki i jego struktury terenowe. W marcu 1945 r. powstała Miejska Rada Narodowa i powołano także Zarząd Miasta Poznania. Wkrótce rozpoczęto tworzenie powiatowej administracji państwowej na obszarze całej Wielkopolski.

Tarcza i miecz

Najważniejszym instrumentem nowej władzy był resort bezpieczeństwa publicznego (przemianowany następnie na Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego), na którego czele stanął Stanisław Radkiewicz. Resort ten był nazywany przez komunistów „oczami i uszami” oraz „tarczą i mieczem” PPR oraz „najostrzejszą bronią demokracji”. W listopadzie 1945 r. aparat bezpieczeństwa, zwany popularnie UB lub bezpieką, liczył około 2,5 tys. funkcjonariuszy, a w końcu 1945 r. zwiększył liczebność aż dziesięciokrotnie do 24 tysięcy funkcjonariuszy. W pierwszych dniach stycznia 1945 r. MBP przygotowało siedem grup operacyjnych, których zadaniem miała być budowa struktur Urzędu Bezpieczeństwa na terenach zajętych przez Armię Czerwoną. W ślad za szybko postępującą ofensywą styczniową ruszyło na zachód grupa funkcjonariuszy, wojskowych i aktywistów partyjnych. W Wielkopolsce budowę struktur aparatu bezpieczeństwa zainicjował ppłk Stanisław Szot z grupą dziewięćdziesięciu funkcjonariuszy, którzy działali na terenach południowo-wschodniej Polski. Grupa operacyjna z Szotem na czele przybyła do Poznania 30 stycznia 1945 r., tworząc piętnastoosobowy Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Poznaniu, pozostali funkcjonariusze organizowali w terenie urzędy powiatowe. Od kwietnia 1945 r. przez ponad dwa lata WUBP w Poznaniu kierował płk Stefan Antosiewicz, które objął po płk. Stanisławie Szocie, gdyż ten  przez pierwsze trzy miesiące urzędowania nie potrafił zorganizować kadr i terenowych jednostek władz bezpieczeństwa. W pierwszej połowie 1945 r. na terenie Wielkopolski utworzono piętnaście takich urzędów bezpieczeństwa publicznego. Wkrótce zorganizowano je na szczeblu 46 powiatów, na jakie podzielono województwo poznańskie. Granice województwa poznańskiego w latach 1945–1956 ulegały zmianom i korektom. W połowie 1945 r. do województwa poznańskiego przyłączono trzynaście powiatów, znajdujących się przed 1939 r. poza granicami II Rzeczypospolitej na terenach III Rzeszy Niemieckiej.

Przystosowanie, opór, walka

Siły bezpieczeństwa  PKWN i Wojska Wewnętrzne NKWD prowadziły akcję „oczyszczania” z niewygodnych dla reżimu ludzi, do których zaliczono żołnierzy Polskiego Państwa Podziemnego i podziemia narodowego. Na terytorium Polski  w połowie 1945 r. stacjonowało piętnaście pułków Wojsk Wewnętrznych NKWD w sile około 35 tysięcy żołnierzy. Stanowiło to 43 procent wszystkich sił NKWD obecnych w Europie Środkowej.

19 stycznia 1945 r. komendant główny Armii Krajowej gen. Leopold Okulicki „Niedźwiadek” wydał rozkaz o  jej rozwiązaniu. Rozkaz ten zwalniał żołnierzy z przysięgi, ale nakazywał: „dalszą swą pracę i działalność prowadźcie w duchu odzyskania pełnej niepodległości Państwa Polskiego i ochrony ludności polskiej przed zagładą”. W wydanym tego samego dnia tajnym rozkazie obligował wyższych oficerów do zachowania zakonspirowanych sztabów i sieci łączności. Rozwiązanie AK nie zmieniło polityki Sowietów wobec polskiego podziemia, aresztowania nie ustały.  Żołnierze polskiego państwa podziemnego znaleźli się w nowej sytuacji politycznej i stanęli wobec dylematu, czy kontynuować walkę o suwerenność państwa. W oddziałach i organizacjach wywodzących się z AK (NIE – „Niepodległość”, Delegatura Sił Zbrojnych na Kraj i Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość”) walkę kontynuowało 60–80 tysięcy żołnierzy.  Z kolei w podziemiu narodowym walczyło 30–40 tysięcy żołnierzy w takich formacjach jak Narodowe Zjednoczenie Wojskowe i Narodowe Siły Zbrojne-Organizacja Polska. Jedni zamierzali kontynuować walkę aż do wygrania demokratycznych wyborów, inni liczyli na kolejny konflikt międzynarodowy – wojnę między ZSRS a krajami Zachodu, w wyniku której państwo polskie odzyskać miało suwerenność.

Działalność konspiracyjna przybierała najczęściej formę siatek konspiracyjnych (organizacji i grup niepodległościowych) zajmujących się przede wszystkim propagandą i  wywiadem  oraz  formę oddziałów zbrojnych prowadzących walkę z bronią w ręku (często o charakterze partyzantki leśnej). Od jesieni 1945 r. widoczny był wzrost znaczenia struktur regionalnych, kierowanych przez samodzielnych dowódców, najważniejsze z nich to: Konspiracyjne Wojsko Polskie, Wielkopolska Samodzielna Grupa Ochotnicza „Warta”, Obywatelska Armia Krajowa, Ruch Oporu Armii Krajowej, Zgrupowanie „Błyskawica”, Eksterytorialny Okręg Wileński AK. Od końca 1947 r., po aresztowaniu ppłk. Łukasza Cieplińskiego „Pługa” i innych oficerów IV Zarządu WiN, zabrakło już autentycznego centralnego ośrodka kierowniczego, a istniejące lub powstające organizacje i grupy były niemal całkowicie zatomizowane. Liczbę osób, które działały w podziemiu, można szacować na 200 tysięcy. Komunistyczne sądy skazały ponad 5 tysięcy osób na karę śmierci, z których stracono około 3 tysięcy. W więzieniach zmarło 21 tysięcy osób.   Łącznie szacuje się, że z powodów politycznych 50 tysięcy osób zostało zamordowanych a 250 tysięcy zostało skazanych.

Oprócz walki dorosłych, w latach 1944–1956 także młodzież tworzyła konspirację. Najwięcej „młodzieżówek” powstało po 1949 r. jako sprzeciw wobec sowietyzacji kraju. W tym czasie działało w sumie około tysiąca różnego typu organizacji (harcerskich, samokształceniowych, propagandowych, sabotażowych, zbrojnych), przez które przeszło około 11 tysięcy młodych ludzi. Za swój opór płacili wieloletnimi karami więzienia, a nawet życiem.

Po wejściu Armii Czerwonej Polacy w Wielkopolsce stanęli wobec podobnych dylematów, co w całym kraju, starając się wyznaczyć pola kompromisu i konfliktu pomiędzy władzą komunistyczną a społeczeństwem. W Wielkopolsce wiele osób podjęło decyzję o kontynuowaniu walki o suwerenną Polskę. Zaczęły powstawać zarówno antykomunistyczne organizacje jak i oddziały zbrojne. W latach 1945-1956 na tym terenie działało ponad 60 oddziałów partyzanckich oraz 109 organizacji antykomunistycznych. Największa wywodząca się z Okręgu Poznańskiego Armii Krajowej – wspomniana już WSGO „Warta” liczyła szacunkowo 5-6 tysięcy żołnierzy. Podobnie jak w całym kraju, partyzanci zdobywali broń przede wszystkim przez rozbrajanie posterunków milicji. Od lutego 1945 do kwietnia 1947 roku na terenie Wielkopolski oddziały zbrojne rozbroiły 123 posterunki MO. W Wielkopolsce istniały w 1945 r. tereny kontrolowane przez partyzantów, głównie na wschodzie i południu regionu. Fakty te przeczą stereotypowi pokornych i lojalnych wobec władzy Wielkopolan, który funkcjonuje w powszechnej świadomości.

Dokładna liczba uczestników podziemia antykomunistycznego w Wielkopolsce, którzy ponieśli śmierć w wyniku działania aparatu bezpieczeństwa, nie jest do dziś znana. Konspiratorzy byli skazywani m.in. przez Wojskowy Sąd Okręgowy w Poznaniu1 (105 wykonanych wyroków śmierci, Wydziały ds. Doraźnych przy Sądach Okręgowych w Poznaniu, Ostrowie Wlkp. i Kaliszu działające od lutego do czerwca 1946 r. (26 wyroków śmierci) oraz Wojskowy Sąd Rejonowy (WSR) w Poznaniu. Funkcjonujący w latach 1946-1955 WSR w Poznaniu skazał na kary śmierci 189 osób, w tym 169 z powodów politycznych (spośród nich 76 zostało straconych). Oprócz rozstrzelanych na podstawie wyroków sądowych nieznana liczba osób poniosła również śmierć w wyniku działań operacyjnych i śledczych prowadzonych przez funkcjonariuszy organów represji.

Specyfiką Wielkopolski był wyjątkowo opieszały przebieg reformy rolnej. Wielkopolscy chłopi chętniej przejmowali majątki ziemskie po volksdeutschach oraz poniemieckie, niż po właścicielach polskich (szczególnie w latach 1945-1946). Powodem dystansu chłopów były też zbyt małe, jak na warunki tego regionu, pięciohektarowe nadziały ziemi. Niewielkie gospodarstwa nie mogły być samowystarczalne, a brak w nich budynków gospodarczych i mieszkalnych, sprzężaju, bydła i narzędzi rolniczych czynił ofertę władz jeszcze bardziej nieatrakcyjną. W takiej sytuacji reforma rolna w Wielkopolsce przebiegała opornie, a nawet w drugiej połowie 1945 r. działacze lokalnej PPR mieli pewne poczucie klęski. W tym bowiem okresie na masową skalę wystąpiło zjawisko zwrotów aktów nadania ziemi przez chłopów, które do 1 października 1945 r. objęło 47% aktów nadań. Zmusiło to władze do tworzenia większych siedmiohektarowych gospodarstw, a nie jak w innych regionach pięciohektarowych.

 

Rozprawa z legalną opozycją

Na terenie Wielkopolski najsilniejsze wpływy miało Polskie Stronnictwo Ludowe. Na Prezesa Zarządu Wojewódzkiego PSL wybrano Stanisława Mikołajczyka, choć sprawami partii kierował wiceprezes Tadeusz Nowak. Odrodziło się również Stronnictwo Pracy kierowane przez Karola Popiela, liczące na terenie Wielkopolski cztery tysiące członków. Wkrótce za sprawą PPR w partii tej doszło do rozłamu i wyłonienia się grupy Feliksa Widy-Wirskiego (wojewody wielkopolskiego od lutego 1945 r. do czerwca 1946 r.), opowiadającej się za ścisłą współpracą z PPR. Losy legalnej opozycji reprezentowanej głównie przez PSL były odzwierciedleniem sytuacji politycznej w całym kraju, gdzie z rąk „nieznanych sprawców” śmierć poniosło około 100 lokalnych działaczy PSL.

Do kolejnej próby sił doszło podczas referendum 30 czerwca 1946 r. Pytania sformułowano tak, by udzielenie pozytywnej odpowiedzi było bardzo prawdopodobne. Pytano bowiem, czy popiera się zniesienie senatu w przyszłym parlamencie, przeprowadzenie nacjonalizacji przemysłu i reformy rolnej oraz granicę zachodnią Polski. PSL wezwało do odpowiedzi na pierwsze pytanie „nie”. Odpowiedź na pierwsze pytanie miała być miernikiem wpływów PSL. W trakcie kampanii przedreferendalnej na terenie Wielkopolski aresztowano kilkudziesięciu działaczy PSL. Pomimo bezprecedensowej kampanii zastraszania i przemocy, na pierwsze pytanie odpowiedziało pozytywnie, według oficjalnych danych, 46,4% głosujących, natomiast według danych PSL — 10 % do 15%.

Długo odkładane wybory do Sejmu Ustawodawczego przeprowadzono 19 stycznia 1947 r. W trakcie kampanii wyborczej, w której czynny udziały brały organa bezpieczeństwa, zawieszono działalność PSL w powiatach kępińskim i trzcianeckim, w powiecie kaliskim unieważniono całą listę PSL. Pod pozorem współpracy z „reakcyjnym podziemiem” usuwano członków PSL z obwodowych i okręgowych komisji wyborczych. Przy 91% frekwencji, według oficjalnych danych, na Blok Demokratyczny oddano 75% głosów (w kraju 80%). Natomiast Mikołajczyk oświadczył, że według danych spływających z obwodów, w których PSL mogła kontrolować przebieg głosowania, na tę partię głosowało 61,1% (okręg gnieźnieński), 68,8% (okręg poznański) i 94,1% (okręg leszczyński) wyborców.

Narzucone spreparowane wyniki wyborów doprowadziły w praktyce do rozbicia i likwidacji PSL. W partii wyłoniła się grupa polityków na czele z Czesławem Wycechem, dążąca do współpracy z PPR i zjednoczenia z SL. Grupa ta po ucieczce z kraju Stanisława Mikołajczyka, w październiku 1947 r., objęła kontrolę w partii i połączyła się z SL, tworząc Zjednoczone Stronnictwo Ludowe.

Powstający system totalitarny cechowało skoncentrowanie decyzji politycznych w wąskim kręgu elity jednej partii, uzależnienie od niej aparatu państwowego, manipulacyjne traktowanie prawa, pozbawienie niezależności sądownictwa, kontrola niemal wszystkich środków komunikacji społecznej, złamanie autonomii samorządów i większości organizacji społecznych oraz przejęcie niemal całkowitej kontroli nad gospodarką. Najistotniejszą rolę w budowaniu systemu i podbijaniu społeczeństwa odegrał aparat bezpieczeństwa i wprowadzany przez niego terror. Od 1948 r. rozpoczął się etap budowania dyktatury o wyraźnie totalitarnym charakterze (tzw. podbój społeczeństwa), co miało związek z zaostrzaniem reżimu wewnątrz sowieckiej strefy wpływów. Józef Stalin dążył do zbudowania w Europie Środkowo-Wschodniej systemu państw satelickich oraz niedopuszczenia do odbudowy znaczenia państw Europy Zachodniej.

Walka z Kościołem

Najpoważniejszym przeciwnikiem w „walce o dusze” ludzkie dla komunistów była wiara religijna. Komunizm nigdy nie skrywał swej wrogości wobec religii i otwarcie propagował ateizm. W pierwszych latach powojennych władza dbała jednak o zachowanie pozorów poszanowania religii, stosując politykę „krojenia salami” w okresie podboju państwa. Tego trafnego określenia ilustrującego proces stopniowego zdobywania władzy przez komunistów w państwach pozostających w sowieckiej strefie wpływów użył dyktator Węgier Matyas Rakosi. Wyraźne zaostrzenie sytuacji przyszło po 1947 r. Po pokonaniu PSL Kościół stawał się jedyną ostoją niezależności i formowania postaw alternatywnych wobec narzucanych przez „ludową” władzę. Początek stalinizacji zbiegł się ze zmianą na stanowisku głowy polskiego Kościoła. Prymas Polski August Hlond zmarł w 1948 r., a jego następcą został Stefan Wyszyński. Był to okres intensywnego rugowania Kościoła z życia publicznego przez PZPR. Rozwiązano katolickie organizacje młodzieżowe, odebrano Kościołowi organizację dobroczynną „Caritas” wraz z całym majątkiem, inspirowano ruch księży patriotów popierających władzę. Represjonowano Kościół nie tylko w Polsce – w 1948 r. aresztowano prymasa Węgier, a w 1949 r. prymasa Czech.

Szczególną rolę w antykościelnej polityce władz odegrało środowisko skupione wokół Bolesława Piaseckiego, od 1952 r. funkcjonujące jako Stowarzyszenia PAX, które było dla komunistów narzędziem pomocnym w rozbijaniu Kościoła katolickiego. Ideologia stowarzyszenia opierała się na zasadzie „potrójnego zaangażowania”: politycznego, katolickiego i socjalistycznego. PAX-owcy przejęli także „Tygodnik Powszechny” (1953 r.) i „Gościa Niedzielnego” (1954 r.), które wróciły do prawowitych redakcji dopiero po „odwilży” 1956 r.

Odpowiedzią prymasa Wyszyńskiego były kolejne ustępstwa, które odsuwały w czasie bezpośrednie uderzenie na Kościół. Zawarł porozumienie (14 kwietnia 1950 r.) z rządem komunistycznym. Pozwoliło ono na prowadzenie dość rozległej pracy duszpasterskiej i znaczną stabilizację stanu posiadania. Jednak już w 1952 r. władze rozpoczęły kampanię propagandową oraz liczne represje przeciwko Kościołowi. Punktem zwrotnym okazał się wydany przez komunistów dekret (w lutym 1953 r.) wymagający zgody władz przy obsadzaniu stanowisk kościelnych. Prymas i biskupi sprzeciwili się i odpowiedzieli słynnym – non possumus. Archidiecezję poznańską umiejętnie przeprowadził przez trudne czasy stalinizmu arcybiskup Walenty Dymek (1888-1956). Nie zważając na szykany i inwigilację troszczył się o duchowieństwo i wiernych, koncelebrował uroczystości mające dać ludziom  uspokojenie po cierpieniach i traumie II wojny światowej. W 1949 r. powołał diecezjalne Niższe Seminarium Duchowne z siedzibą w Ostrowie a następnie w Wolsztynie, regularnie wizytował parafie, spotykał się z dziećmi, młodzieżą i studentami zachęcając do wytrwania w wierze katolickiej.

W czerwcu 1953 kierownictwo PZPR przyjęło długofalowy program polityki wobec Kościoła. Zamierzano wyeliminować najbardziej niezłomną część hierarchii kościelnej i pozyskać większość księży do współpracy z władzą oraz politycznego uniezależnienia Kościoła w Polsce od Watykanu. Towarzyszyły temu represje – we wrześniu 1953 r. skazano na 12 lat więzienia biskupa kieleckiego Czesława Kaczmarka oraz internowano prymasa kardynała Stefana Wyszyńskiego. Równocześnie został aresztowany jego osobisty sekretarz (późniejszy arcybiskup poznański) ks. biskup Antoni Baraniak, którego osadzono w warszawskim więzieniu na Mokotowie przy ul. Rakowieckiej, gdzie przebywał bez wyroku sądowego do końca 1955 roku. Był 145 razy poddawany torturom  i poniżającym wielogodzinnym przesłuchaniom, co poważnie nadwyrężyło jego zdrowie. Funkcjonariusze UB chcieli wymusić na ks. biskupie Baraniaku zeznania obciążające prymasa Wyszyńskiego i zrobić głównego świadka oskarżenia w pokazowym procesie o zdradę stanu. Celem było doprowadzenie do rozkładu Kościoła katolickiego w Polsce, co ostatecznie się nie udało dzięki heroicznej postawie biskupa Baraniaka, który wytrzymał tortury i nie dał się złamać podczas brutalnego śledztwa.

Sowietyzacja społeczeństwa, gospodarki, kultury

Stopień zniewolenia Polski i społeczeństwa osiągnął w latach 1948-1955 punkt kulminacyjny. Po pozbawieniu państwa suwerenności, usiłowano narzucić sowiecki model polityczny, ekonomiczny i kulturalny. Podjęto próbę zniszczenia dotychczasowej tożsamości społeczno-kulturalnej narodu oraz jego więzi społecznych. Rozbito dawne elity polityczne i społeczne. Komuniści dążyli do radykalnych przekształceń w strukturze gospodarczej, opartych na przemyśle, na wzór sowieckiej industrializacji w ramach stalinowskich planów pięcioletnich w latach 30.tych XX w.  Znacjonalizowano własność prywatną i przebudowano gospodarkę eliminując niemal całkiem własność prywatną. Forsowano kolektywizację majątków chłopskich. Poważnie zmieniono zbiorową świadomość, osłabiono zdolność do stawiania oporu na rzecz pragnienia przystosowania i przetrwania. Mimo tego na przełomie lat 40-tych i 50-tych duży opór stawiła młodzież szkolna tworząc konspiracyjne antykomunistyczne organizacje (około 1000 organizacji, w które wstąpiło około 11 000 młodych ludzi) na terenie całego kraju.

Jedną z przyczyn powstania konspiracji młodzieżowej były działania podjęte przez władze, zmierzające do podporządkowania i kontroli ruchu młodzieżowego. Ich celem było ujednolicenie go, które ostatecznie zakończono w lipcu 1948 r. Zlikwidowano wtedy wszystkie oficjalnie działające organizacje młodzieżowe i utworzono Związek Młodzieży Polskiej. Władze podporządkowały sobie również harcerstwo oraz zakazały zrzeszać się młodzieży katolickiej. Po 1948 r. nastąpił jednak wzrost niezależnych organizacji określanych przez funkcjonariuszy resortu bezpieczeństwa jako „proharcerskie” i „prokatolickie”. W Wielkopolsce w latach 1945– 1947 organizacji takich było odpowiednio trzy i dwie, w okresie 1948–1955 zaś – 23 i 14. W Poznaniu doliczono się 21 organizacji młodzieżowych, w Ostrowie Wielkopolskim – sześć, w Kaliszu i Szamotułach było ich po pięć, w Gorzowie Wielkopolskim, Kościanie i Krotoszynie — po cztery.

Do masowych organizacji kontrolowanych przez Partię należały: Związek Młodzieży Polskiej i Organizacja Harcerska ZMP, Powszechna Organizacja „Służba Polsce”, Front Narodowy i związki zawodowe. Władze komunistyczne zamierzały podporządkować sobie również Kościół rzymskokatolicki tworząc ruch „księży-patriotów” i „księży postępowych”.

W latach 1945–1948 znacjonalizowano prywatne przedsiębiorstwa zatrudniające powyżej pięćdziesięciu robotników na jedną zmianę oraz w ramach „bitwy o handel” upaństwowiono większość placówek prywatnego handlu. Państwo w ten sposób stało się jedynym pracodawcą określającym dochody społeczeństwa. W Wielkopolsce w 1948 r. było 23 427 warsztatów rzemieślniczych zatrudniających około pięćdziesiąt tysięcy osób; a pięć lat później, w 1954 roku liczba warsztatów rzemieślniczych zmniejszyła się prawie o połowę, do 12 257, a zatrudnionych w nich było dziewiętnaście tysięcy osób. Warsztaty rzemieślnicze miały problemy ze zdobyciem surowców, znalezieniem lokalu na działalność gospodarczą, wreszcie władza państwowa arbitralnie narzucała wysokie podatki, doprowadzając celowo do bankructwa poszczególnych rzemieślników.

Jeszcze bardziej ingerencja państwa widoczna była w sferze handlu: w 1949 r. w Wielkopolsce było 14 379 placówek handlowych, z czego 22,9% należało do państwa. W 1955 r. w Wielkopolsce już tylko 10% znajdowało się rękach prywatnych.

Władze starały się za wszelką cenę zlikwidować również prywatną własność na wsi. W pierwszej kolejności komuniści starali się wyeliminować gospodarstwa „kułackie” posiadające ponad piętnaście hektarów ziemi. To przeciwko nim kierowała się cała propaganda totalitarnego państwa. Instrumentem polityki w tym zakresie były ogromne obciążenia podatkowe. Kolektywizacja rolnictwa w Wielkopolsce przybrała dwie formy: zakładanie spółdzielni produkcyjnych i państwowych gospodarstw rolnych. Komuniści dążyli do  radykalnych przekształceń w strukturze gospodarczej (opartej na przemyśle) i społecznej  (wzrost liczebności klasy robotniczej). Forsowano także industrializację ogłaszając tzw. Plan Sześcioletni (1950-1955), którego zasadniczym celem był rozwój przemysłu ciężkiego. W praktyce spowodowało to liczne dysproporcje gospodarcze i zaburzyło równowagę ekonomiczną państwa, a szczególnie negatywnym zjawiskiem było obniżenia nakładów na rolnictwo i budownictwo mieszkaniowe. Efektem było znaczne pogorszenie warunków życia ludności, co przejawiało się m.in. brakiem możliwości kupna  wielu artykułów żywnościowych i perspektyw na nowe mieszkania.

Życie kulturalne było zorganizowane w sposób hierarchiczny. Państwo bowiem stało się jedynym mecenasem kultury i pracodawcą ludzi zajmujących się kulturą. Zarówno w Wielkopolsce, jak i w pozostałych regionach Polski upaństwowiono muzea, teatry, kina, filharmonie i pozostałe placówki życia kulturalnego, które musiały prezentować dzieła zgodnie z zasadami realizmu socjalistycznego i szczegółowymi dyrektywami Partii. Instrumentem polityki Partii były pozbawione autonomii związki twórcze. Ci, którzy nie podporządkowali się, nie mogli publikować i byli skazywani na artystyczny niebyt.

Nowo wprowadzony porządek totalitarny, opierający się na drobiazgowej kontroli życia społecznego, gospodarczego i kulturalnego przez aparat partyjno-państwowy i wspierany przez rozrośnięte do monstrualnych rozmiarów Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, utrzymał się w zasadniczo niezmienionej formie do 1956 r.

KALENDARIUM 

1944

4 stycznia – przekroczenie przez Armię Czerwoną przedwojennej granicy Polski na Wołyniu

21 lipca – oficjalnie utworzono Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN). W ramach jego struktur jednym z najważniejszych był Resort Bezpieczeństwa Publicznego, przemianowany 1 stycznia 1945 na Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego

22 lipca – oficjalne ogłoszenie Manifestu PKWN. Jego celem była legitymizacja podległych Związkowi Socjalistycznych Republik Sowieckich (ZSRS) struktur PKWN jako tymczasowego organu władzy wykonawczej i Krajowej Rady Narodowej (władzy ustawodawczej). Był on konkurencyjnym ośrodkiem władzy wobec londyńskiego Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie.

1 sierpnia – wybuch powstania warszawskiego w ramach akcji „Burza”. Powstanie miało na celu wyzwolenie stolicy Polski z okupacyjnej władzy niemieckiej wobec faktu zbliżania się wojsk sowieckich do wschodniego brzegu Wisły. Bierność Rosjan przy niedostatecznym wsparciu logistycznym ze strony aliantów doprowadziła do upadku powstania i kapitulacji podpisanej 2 października 1944 roku. W powstaniu zginęło lub zaginęło ok. 16 tys. powstańców oraz  od 150 tys. do 200 tys. cywilnych mieszkańców Warszawy. W wyniku działań wojennych oraz celowego wyburzania miasta przez Niemców zniszczona została niemal cała zabudowa lewobrzeżnej Warszawy.

6 września 1944 – uchwalenie przez PKWN dekretu o reformie rolnej, na mocy którego nastąpiło przejęcie i upaństwowienie majątków rolnych o powierzchni przekraczającej 50 hektarów  (100 hektarów na Pomorzu i w Wielkopolsce)

17–18 września – w Lublinie z inicjatywy PPR utworzone zostaje Stronnictwo Ludowe (SL), prokomunistyczna partia chłopska, konkurencyjna wobec konspiracyjnego Stronnictwa Ludowego „Roch” działającego w ramach Polskiego Państwa Podziemnego.

10 października 1944 r. – wydano instrukcję, zatwierdzoną przez szefa sztabu generalnego Armii Czerwonej, która przewidywała, iż w strefie działań bojowych na „wyzwolonych” spod okupacji niemieckiej terenach powstaną urzędy komendantów wojennych.

3 grudnia – w Grecji rozpoczęła się wojna domowa między komunistyczną, partyzancką Demokratyczną Armią Grecji a rojalistycznym rządem wspieranym przez Brytyjczyków. Wojna ta jest uznana za pierwszy militarny konflikt „zimnej wojny”. W trakcie zakończonego w 1949 konfliktu komuniści ewakuowali do krajów bloku wschodniego ok. 30 tys. dzieci, które tam pozostały. Spośród nich ok. 13–14 tysięcy osiedliło się w Polsce. W latach późniejszych na bazie tej migracji wykształciła się liczna grecka diaspora w Poznaniu i Wielkopolsce, m.in. poeta, pisarz, tłumacz, promotor kultury greckiej i polskiej Nikos Chadzinikolau (1935-2009) oraz Helena Tzoka z domu Milopulos, powszechnie znana jako piosenkarka Eleni (ur. 1956 r.).

12 grudnia – PKWN wydał dekret zwalczający produkcję samogonu. „Kto bez właściwego zezwolenia pędzi napoje wyskokowe (alkoholowe) ze zboża, jego przetworów, ziemniaków, buraków cukrowych, cukru melasy i innych surowców – podlega karze więzienia do lat5 i grzywny od 10 000 do 500 000 zł.” Wydanie dekretu niewiele dało, zaś funkcjonariusze dopiero co utworzonej Milicji Obywatelskiej sami byli powszechnie oskarżani o nadmierne spożycie samogonu.

1945

19 stycznia – oficjalne rozwiązanie Armii Krajowej (AK) rozkazem gen. Leopolda Okulickiego, komendanta głównego AK. Drugi, tajny rozkaz nakazywał zachowanie broni i sztabów.

20 stycznia – wojska sowieckie Frontu Białoruskiego wkroczyły do Wielkopolski. 22 stycznia dotarły na przedpola Poznania (rozpoczęcie walk o miasto), wcześniej zajęły Wrześnię, Kostrzyn i Kłecko, 23 stycznia wojska sowieckie zajęły Konin i Słupcę, 25 stycznia Jarocin, Środę i Ostrów Wielkopolski (w wyzwalaniu miasta uczestniczyły oddziały Armii Krajowej), 28 i 29 stycznia Kościan, Gostyń, Grodzisk, Międzychód, Nowy Tomyśl, 30 stycznia — Leszno, 2 lutego — Wschowę, 14 lutego – Piłę.

28 stycznia 1945 r. do Poznania przybyła reprezentacja Rządu Tymczasowego RP (tzw. rządu lubelskiego) z pierwszym powojennym wojewodą Michałem Gwiazdowiczem.

30 stycznia 1945 – przybyła do Poznania grupa operacyjna funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego (UBP) ze Stanisławem Szotem na czele, tworząc piętnastoosobowy Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego (WUBP) w Poznaniu.

4–11 luty – konferencja w Jałcie z udziałem przedstawicieli USA, Wielkiej Brytanii i ZSRS. Uchwalona na niej deklaracja jałtańska podzieliła powojenne strefy wpływów między ZSRS a państwami zachodnimi w powojennej Europie.

6 lutego – w Poznaniu utworzono Urząd Wojewódzki i jego ogniwa terenowe.

23 lutego – zakończenie walk sowiecko–niemieckich  w Poznaniu

luty – w Poznaniu utworzony został Komitet Miejski Polskiej Partii Robotniczej (PPR)

luty – poznański pion Organizacji Polskiej rozpoczął tworzenie struktur Narodowych Sił Zbrojnych pod nazwa Armia Polska w Kraju Zachód. Wielkopolskie NSZ funkcjonowało jako Okręg II Poznań w ramach Obszaru Zachód NSZ (Poznańskie i Pomorskie). Komendantem został ppłk Stanisław Kasznica.

27 marca – funkcjonariusze Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych ZSRS (Narodnyj komissariat wnutriennich dieł – NKWD) aresztowali 16 przywódców Polskiego Państwa Podziemnego

21 kwietnia – Edward Osóbka–Morawski, premier kierowanego przez komunistów Rządu Tymczasowego RP i Józef Stalin podpisali w Moskwie Traktat o przyjaźni, wzajemnej pomocy i współpracy obu krajów. Układ w sposób oficjalny sankcjonował podległość nowych polskich władz wobec Moskwy oraz wytyczony przez Sowietów przebieg nowej polskiej granicy wschodniej.

25 kwietnia – rozpoczęcie pierwszej konferencji Organizacji Narodów Zjednoczonych w San Francisco, na której 26 czerwca podpisano Kartę Narodów Zjednoczonych

8 maja – w Berlinie podpisano akt bezwarunkowej kapitulacji III Rzeszy Niemieckiej w obecności przedstawicieli Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej (USA), Wielkiej Brytanii, ZSRS i Francji

10 maja 1945 – Ppłk A. Rzewuski ps. „Abrek”, „Fok”, „Przemysław”, „Hańcza”, „Wojmir”, wydał rozkaz utworzenia Wielkopolskiej Samodzielnej Grupy Ochotniczej (WSGO) „Warta”, największej antykomunistycznej organizacji w Wielkopolsce

18–21 czerwca – w Moskwie przeprowadzono proces szesnastu przywódców Polskiego Państwa Podziemnego, których aresztowano 27 marca i wywieziono samolotem do ZSRS

21 czerwca – w Moskwie podjęto decyzję o powołaniu Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, który został uznany przez m.in. Francję, Szwecję, USA i Wielką Brytanię, czemu oficjalnie zaprotestował ówczesny Ambasador Rządu RP na uchodźstwie, Edward Raczyński.

28 czerwca – powołanie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, z udziałem Stanisława Mikołajczyka jako wicepremiera.

1 lipca – podległa Rządowi RP na uchodźstwie konspiracyjna Rada Jedności Narodowej na swoim ostatnim posiedzeniu wydała odezwę Do Narodu Polskiego i Narodów Zjednoczonych. Wywodzący się z niej Testament Polski Walczącej symbolicznie kończył istnienie Polskiego Państwa Podziemnego.

5–7 lipca – w Poznaniu przebywał entuzjastycznie witamy przez mieszkańców miasta jako mąż opatrznościowy Stanisław Mikołajczyk, wicepremier Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, przyszły prezes Polskiego Stronnictwa Ludowego. Społeczeństwo oczekiwało, że w wolnych wyborach do sejmu pokona on komunistów sprawujących władzę z ramienia ZSRS.

5 lipca – dowództwo NSZ zlikwidowało Okręg II Poznań i włączyło jego struktury do Okręgu III (Warszawa). Zostały one rozbite na skutek aresztowań trwających od lipca do września 1945.

16 lipca – Amerykanie przeprowadzili udany test bomby atomowej w ramach projektu „Manhattan”.

17 lipca – 2 sierpnia – odbyła się konferencja w Poczdamie z udziałem Józefa Stalina (ZSRS), Harry’ego Trumana (USA) i Winstona Churchilla (Wielka Brytania), na której między innymi ustalono przebieg zachodniej granicy Polski na Odrze i Nysie Łużyckiej.

22 lipca – w pierwszą rocznicę Manifestu PKWN ustanowione zostało obchodzone do 1990 roku Narodowe Święto Odrodzenia Polski. Z jego okazji ogłoszone zostały pierwsze amnestie dla więźniów osadzonych w wiezieniach.

lipiec – z inicjatywy Lecha Neymana powstała w Poznaniu organizacja młodzieżowa Pokolenie Polski Niepodległej.

6 i 9 sierpnia – Amerykanie zrzucili bomby atomowe na Hiroszimę i Nagasaki.

22 sierpnia – powstało Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL) ze Stanisławem Mikołajczykiem na czele.

sierpień – dowódca WSGO „Warta” wydał został zakaz ujawniania się żołnierzy tej organizacji w ramach ogłoszonej przez komunistów amnestii

2 września – w Warszawie powstała kierowana przez płk. Jana Rzepeckiego konspiracyjna organizacja Ruch Oporu bez Wojny i Dywersji „Wolność i Niezawisłość”. Japonia podpisała akt bezwarunkowej kapitulacji, który ostatecznie zakończył II wojnę światową.

2 września – Japonia podpisała akt kapitulacji – koniec wojny w Azji.

12 września – wypowiedzenie przez komunistyczny rząd w Polsce konkordatu ze Stolicą Apostolską w Watykanie

9 października 1945 – oddział antykomunistyczny kpt. Jana Kempińskiego „Błyska” rozbroił posterunek Milicji Obywatelskiej (MO) oraz UB w Sulmierzycach

11 października – ppłk A. Rzewuski odmawia przejścia do  WiN, rozwiązuje Okręg Poznański Delegatury Sił Zbrojnych i kontynuuje działalność antykomunistyczną w ramach WSGO „Warta”

15/16 października – oddział por. Jana Kempińskiego „Błyska” rozbroił posterunek MO w Koźmińcu

16 października – Polska podpisała Kartę Narodów Zjednoczonych ONZ

22 października – w wyniku bitwy z siłami organów bezpieczeństwa pod Odolanowem został rozbity oddział kpt. J. Kempińskiego „Błyska”

październik – ppłk Sylwester Gośliński, p.o. prezesa Okręgu Poznańskiego WiN rozpoczął budowę struktur w Wielkopolsce, usiłując przejmować istniejące siatki WSGO „Warta”. Równocześnie WUBP pod kryptonimem „Rodzeństwo” rozpoczął rozpracowanie agenturalne komendy WSGO „Warta”.

15 listopada – ppłk. A. Rzewuski rozwiązał WSGO „Warta”

grudzień – odbył się I Zjazd PPR (Polska Partia Robotnicza). Sekretarzem generalnym partii został Władysław Gomułka.

1946

2 stycznia – „uśpienie” Okręgu Poznań WiN przez p.o. prezesa ppłk. Sylwestra Goślińskiego, który w czerwcu 1946 roku opuścił kraj.

3 stycznia – rozpoczęcie nacjonalizacji przemysłu na mocy uchwały Krajowej Rady Narodowej (KRN). Upaństwowione zostały zakłady gałęzi przemysłu uznanych za kluczowe oraz zatrudniające powyżej 50 pracowników.

9 lutego –  Józef Stalin wygłosił przemówienie na temat nieuchronności starcia pomiędzy komunizmem a kapitalizmem i zapowiedział przygotowanie ZSRS „na każdą ewentualność”. Zostało to odebrane na Zachodzie jako „deklaracja III wojny światowej”.

5 marca – w przemówieniu wygłoszonym w Fulton (Missouri, USA) Winston Churchill po raz pierwszy publicznie użył określenia „żelazna kurtyna”. Wcześniej zmieścił je 12 maja 1945 r. w telegramie wysłanym do prezydenta USA, Harry’ego Trumana

3 maja – po wydaniu przez władze zakazu organizowania pochodów i publicznego  świętowania rocznicy Konstytucji 3 Maja w Krakowie i kilkudziesięciu innych miastach odbyły się demonstracje studenckie. 13 maja, nawiązując do nich, studenci Akademii Handlowej i Uniwersytetu w Poznaniu ogłosili strajk solidarnościowy.

26 maja  w bitwie pod Benicami antykomunistyczny oddział por. Zygmunta Borostowskiego „Bora” został rozbity przez siły bezpieczeństwa a jego dowódca poległ.

30 czerwca – komunistyczne władze przeprowadziły w Polsce referendum ludowe na temat poparcia postulatów (propagandowo określanych formułą „3xTAK”) zniesienia Senatu, nacjonalizacji przemysłu i przeprowadzenia reformy rolnej oraz ustalenia zachodniej granicy Polski. Jego wyniki zostały sfałszowane przy pomocy sowieckiej.

4 lipca – w wyniku rozruchów inspirowanych przez MO doszło do pogromu Żydów w Kielcach, w którym zginęło 37 Żydów.

5 lipca – w Warszawie powstał Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk cenzurujący wszelkie informacje i wydarzenia publiczne.

26 maja – odbyła się w Kole publiczna egzekucja na Zygmuncie Wawrzyniaku „Sępie”, w pobliżu miejscowego cmentarza. Został on skazany 11 maja 1946 r.  jako „przywódca groźnej bandy rabunkowo-terrorystycznej” przez Wydział Karny ds. Doraźnych Sądu Okręgowego w Kaliszu na karę śmierci, podczas pokazowej rozprawy w kinie „Świt”. Egzekucja miała nietypowy przebieg, gdyż pluton egzekucyjny odmówił strzelania. Ostatecznie Wawrzyniaka zastrzelił ze swojej osobistej broni wojskowy prokurator. Z. Wawrzyniak „Sęp” jeszcze tego samego dnia  został pochowany dnia pod murem cmentarza.

21 lipca – na stoku poznańskiej cytadeli została wykonana w obecności kilku tysięcy widzów publiczna egzekucja Arthura Greisera, nazistowskiego gauleitera i namiestnika Kraju Warty (okręgu niemieckiej III Rzeszy obejmującego w czasie II wojny światowej m.in. Wielkopolskę, część Pomorza oraz ziemi łódzkiej). Greiser został skazany 9 lipca na karę śmierci wyrokiem Najwyższego Trybunału Narodowego, na czele którego stał żydowski profesor prawa Emil Stanisław Rapaport.

26 września – pozbawienie przez władze w Warszawie obywatelstwa ponad 70 polskich polityków i wojskowych związanych z działalnością londyńskiego Rządu Rzeczpospolitej Polskiej na uchodźstwie

1947

19 stycznia – przeprowadzono pierwsze powojenne wybory do Sejmu Ustawodawczego. Ich wyniki zostały sfałszowane przez komunistów, przez co PPR i podległe jej partie uzyskały zdecydowaną większość kosztem opozycyjnego PSL. Wytworzyło to formalna podstawę do przejęcia przez komunistów władzy politycznej w Polsce oraz całkowitej likwidacji opozycji politycznej.

5 lutego – Bolesław Bierut uchwałą Sejm Ustawodawczego zostaje pierwszym prezydentem powojennej Polski. Po rozwiązaniu Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, premierem nowego, komunistycznego rządu, zostaje Józef Cyrankiewicz.

19 lutego – Sejm Ustawodawczy uchwalił tzw. Małą Konstytucję, m. in. legitymizującą  dekrety PKWN.

22 lutego – ogłoszenie amnestii i zwolnienie przez władze znacznej liczby więźniów politycznych. Ujawniło się około 30 tysięcy ukrywających się żołnierzy podziemia.

13–14 kwietnia – Hilary Minc, minister przemysłu i handlu ogłosił „bitwę o handel”. W jej wyniku w kolejnych miesiącach zamkniętych została większych prywatnych sklepów i przedsiębiorstw. Przejęcie przez państwo  kontroli nad handlem i dystrybucją towarów poskutkowało centralną kontrolą ich produkcji, cen i zaopatrzenia, a w konsekwencji – niewydolnością gospodarki i emisją kartek zaopatrzeniowych na towary reglamentowane, co wielokrotnie w przyszłości skutkowało niezadowoleniem i protestami społecznymi.

4 kwietnia – żołnierze antykomunistycznego oddziału Borostowskiego „Bora”, „Borysa” ujawnili się  przed WUBP w Poznaniu w ramach amnestii.

lato–jesień – w wyniku licznych procesów pokazowych członków PSL i WiN wydane zostały dla nich liczne wyroki kary śmierci i wiezienia, a obie te organizacje zostały ostatecznie rozbite.

9 lipca – komunistyczne władze Polski odmówiły udziału w tzw. planie Marshalla (Programie Odbudowy Europy), odrzucając na żądanie ZSRS oferowaną przez USA pomoc gospodarczą.

27 września – powołanie w Szklarskiej Porębie Biura Informacyjnego Partii Komunistycznych i Robotniczych (Kominformu) na naradzie przedstawicieli partii komunistycznych krajów podległych  ZSRS. Miało ono zapewnić ścisły nadzór nad strukturą i członkami tych partii w celu zapewnienia ujednoliconej totalitarnej kontroli formy ich działania oraz przespieszenie procesów sowietyzacji i unifikacji ustrojowej państw satelickich  ZSRS. Andriej Żdanow wygłosił przemówienia o podziale świata na dwa wrogie obozy – ZSRS proklamował zimną wojnę z Zachodem.

21 października – Stanisław Mikołajczyk, przewodniczący zdelegalizowanego PSL, ucieka potajemnie z Polski w obawie przed aresztowaniem, porzucając struktury terenowe partii. W wyniku represji zginęło około stu działaczy PSL.

1948

25 lutego – powołana do życia zostaje Powszechna Organizacja Służba Polsce (SP), do której mieli obowiązek przynależeć wszyscy polscy obywatele w wieku od 16 do 21 lat. Jej oficjalnym zadaniem było przygotowanie młodzieży do pracy i służby wojskowej.  W praktyce członkowie SP wykorzystywani byli m. in. do ciężkich prac budowlanych jako bezpłatna siła robocza.

25 maja – w więzieniu na Mokotowie w Warszawie został zamordowany strzałem w tył głowy rotmistrz Witold Pilecki na mocy wyroku sadowego wydanego na podstawie sfałszowanych dowodów i wymuszonych zeznaniach świadków.

21 lipca – we Wrocławiu zaprezentowana została Wystawa Ziem Odzyskanych, pokazującą propagandowo sukcesy w zagospodarowywaniu ziem zachodnich i północnych powojennej Polski. Wystawę przez trzy miesiące zwiedziło 2 miliony ludzi.

21 lipca – powstał Związek Młodzieży Polskiej, młodzieżowa przybudówka polskiej partii komunistycznej. Pozostałe organizacje młodzieżowe (m. in. harcerstwo) zostały zlikwidowane. ZMP miał mieć monopol na działalność ideowo-wychowawczą wśród młodzieży na wzór „Komsomołu” w Związku Sowieckim. Tylko 10-15 procent członków organizacji utożsamiało się z jej ideologią i założeniami. 72 procent należało w wyniku presji administracyjnej wywieranych na nich w szkole czy w pracy.

31 sierpnia–3 września – plenum PPR (Polska Partia Robotnicza), na którym Bolesław Bierut wygłosił krytyczny referat „o odchyleniu prawicowo–nacjonalistycznym w kierownictwie partii i sposobach jego przezwyciężenia”. Mimo złożenia przez Władysława Gomułki publicznej samokrytyki pełnione przez niego sekretarza generalnego PPR zostało mu przez plenum odebrane i przekazane Bierutowi.

15–21 grudnia – w wyniku połączenia PPR i PPS powstaje Polska Zjednoczona Partia Robotnicza (PZPR), która przez kolejne dziesięciolecia sprawowała praktycznie samodzielną władzę w Polsce.

1949

1 stycznia – Państwowe Nieruchomości Ziemskie zostały przekształcone w Państwowe Gospodarstwa Rolne (PGR).

20–23 stycznia – odbył się zjazd Związku Literatów Polskich, na którym nastąpiło oficjalne uznanie socrealizmu za obowiązujący kierunek artystyczno–ideowy w twórczości. W kolejnych miesiącach podobne deklaracje złożone zostały przez środowiska artystów plastyków, muzyków oraz twórców teatralnych i filmowych.

25 stycznia – w Moskwie została powołana Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG), której celem oficjalnie było koordynowanie współpracy gospodarczej bloku państw  podporządkowanych ZSRS. W rzeczywistości Rada ułatwiała ich eksploatację na korzyść ZSRS.

1 maja – po raz pierwszy w Polsce zostały zorganizowane państwowe pochody z okazji Święta Pracy 1 Maja. W 1950 roku 1 maja stał się dniem wolnym od pracy i oficjalnym świętem państwowym.

24 sierpnia – zawarcie układu wojskowego Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego (NATO), zwanego Sojuszem Północnoatlantyckim na mocy Traktatu Północnoatlantyckiego z 4 kwietnia 1949 podpisanego w Waszyngtonie, mającego na celu obronę przed atakiem ZSRS i jego państw satelickich na państwa zachodnie. Sojusz obejmował Belgię, Danię, Francję, Holandię, Islandię, Kanadę,  Luksemburg, Norwegię, Portugalię, Stany Zjednoczone, Wielką Brytanię oraz Włochy.

29 sierpnia – przeprowadzono udany test, detonację pierwszej sowieckiej bomby atomowej na pustyni w Kazachstanie.

21 września – utworzenie Republiki Federalnej Niemiec (RFN) z części Niemiec okupowanych przez USA, Wielką Brytanię i Francję. 7 października z obszaru Niemiec okupowanego przez ZSRS utworzona została satelicka Niemiecka Republika Demokratyczna (NRD).

3 listopada – w związku z narastającymi represjami ze strony komunistycznych władz Episkopat Polski zawiesił działalność organizacji katolickich.

27 listopada – w wyniku połączenia prokomunistycznego Stronnictwa Ludowego  z pozostałością rozbitego przez komunistów Polskiego Stronnictwa Ludowego zostało utworzone Zjednoczone Stronnictwo Ludowe (ZSL). ZSL wraz ze Stronnictwem Demokratycznym (SD) było do końca PRL partią satelicką PZPR.

13 grudnia –  Zakłady Przemysłu Metalowego H. Cegielski w Poznaniu, Przedsiębiorstwo Państwowe zmieniły nazwę na Zakłady Metalowe im. Józefa Stalina w Poznaniu (ZISPO).

1950

styczeń – komunistyczne władze przejęły majątek polskiego „Caritasu”, charytatywnej katolickiej organizacji, działającej na całym świecie.

7 marca – ustawa „o zapobieżeniu płynności kadr pracowników w zawodach lub specjalnościach szczególnie ważnych dla gospodarki uspołecznionej” wprowadziła w Polsce przymus pracy dla wszystkich obywateli.

20 marca – weszła w życie ustawa o terenowych organach włazy państwowej. Na jej mocy nastąpiło zniesienie terenowych organów administracji rządowej zespolonej (wojewodów, wicewojewodów, starostów, wójtów, wydziałów wojewódzkich i powiatowych). Ich władza przekazana została radom narodowym, zorganizowanym w hierarchiczną strukturę (od gminnych rad narodowych do Rady Państwa).

14 kwietnia – podpisane zostało porozumienie Episkopatu Polski z rządem, w którym Kościół poparł komunistyczny rząd i zobowiązał się wykonywać polecenia władz w sprawach politycznych, a zarazem potępił wszelką działalność antypaństwową. Władze zagwarantowały Kościołowi prawo do nauczania religii w szkołach, wydawania prasy religijnej i nierozwiązywanie Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.

25 czerwca – początek wojny w Korei

6 lipca – podpisanie w Zgorzelcu przez premierów Polski i Niemieckiej Republiki Demokratycznej układu o uznaniu przebiegu granicy na Odrze i Nysie

21 lipca – uchwalenie przez Sejm gospodarczego planu sześcioletniego, przewidującego . rozbudowę przemysłu ciężkiego i metalowego.

28 października – władze ogłosiły reformę walutową, w wyniku której przeprowadzono denominację złotego, obniżając stukrotnie jego wartość. Nowe banknoty i monety weszły do obiegu 30 października, a stare utraciły wartość już 8 listopada, dzięki czemu unieważnionych zostało około 60 procent pieniędzy pozostających w obiegu. Większość ludzi utraciła oszczędności życia. Równocześnie zakazano posiadania dewiz, złota i platyny.

1951

1 marca – w więzieniu mokotowskim w Warszawie wykonane zostały wyroki śmierci na siedmiu członkach IV Zarządu Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość: Łukaszu Cieplińskim, Mieczysławie Kawalcu, Józefie Batorym, Adamie Lazarowiczu, Franciszku Błażeju, Karolu Chmielu i Józefie Rzepce.

2 sierpnia – Władysław Gomułka zostaje aresztowany i osadzony w areszcie domowym.

sierpień – w Warszawie przeprowadzony został pokazowy proces sądowy przeciwko generałom Stanisławowi Tatarowi, Jerzemu Kirchmayerowi, Stefanowi Mossorowi i Franciszkowi Hermanowi i innym wojskowym zakończony skazaniem generałów na dożywotnie więzienie. Zostali oni oskarżeni o szpiegostwo i spisek na rzecz państw zachodnich. We wrześniu zatrzymano także siedmiu oficerów Marynarki Wojennej, których proces w sprawie tzw. „spisku komandorów” zakończył się w 1951 r. wyrokami kary więzienia lub śmierci.

1952

18 kwietnia – powołano do Europejską Wspólnotę Węgla i Stali, co rozpoczęło proces integracji państw, która rozpoczęła proces prowadzący do utworzenia w przyszłości Unii Europejskiej.

3 maja – utworzenie w Monachium Polskiej Rozgłośni Radia Wolna Europa, działającej do 30 czerwca 1994 roku. Rozgłośnia nadawała serwisy informacyjne oraz programy polityczne, gospodarcze, zagłuszane w Polsce od 1953 r.  przez Radiowe Centrum Nadawcze w Woli Rasztowskiej.

wiosna – rolnicy indywidualni zobowiązani zostali do obowiązkowych dostaw produktów rolnych (mleka, zboża i mięsa). Część towarów handlu detalicznego objęta została sprzedażą na kartki.

10 czerwca – katastrofa samolotu bombowego w Poznaniu. Podczas próby lądowania awaryjnego samolot typu PE–2FT produkcji sowieckiej spadł na ziemię w okolicach skrzyżowania ulic Marchlewskiego (obecnie Królowej Jadwigi) i Garbary. Eksplodowały amunicja oraz paliwo maszyny. Zginęło trzech członków załogi oraz pięć do ośmiu osób (robotników drogowych oraz przechodniów) znajdujących się na miejscu zdarzenia. Katastrofa została utajniona, a świadkowie i rodziny ofiar zostali zastraszeni, by nie opowiadali o zdarzeniu. Upublicznienie informacji o katastrofie nastąpiło dopiero w 2003 roku.

22 lipca – przez Sejm Ustawodawczy uchwalona została Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, zwana potocznie konstytucją stalinowską, w wyniku której m. in. nazwa państwa zmieniona na Polską Rzeczpospolitą Ludową (PRL). W okresie PRL konstytucja nowelizowana była 24 razy.

26 października – w drugich po wojnie wyborach do Sejmu na jedyną listę wskazanych kandydatów według oficjalnej propagandy ponad 95 procent obywateli uprawnionych do głosowania oddało 99,8 procent głosów.

1 listopada – przeprowadzenie przez USA udanej testowej detonacji pierwszej amerykańskiej bomby wodorowej, która zmiotła z powierzchni ziemi wyspę na Pacyfiku.

21 listopada – na mocy nowej konstytucji sejm zniósł urząd Prezydenta. Bolesław Bierut powołany został na przewodniczącego Rady Państwa, organu całkowicie kontrolowanego przez PZPR i podległe mu partie satelickie SD i ZSL.

1953

styczeń – rozpoczęto regularną emisję programu telewizyjnego w Polsce, która na początku trwała jedną godzinę w tygodniu. Telewizja szybko stała się ważnym środkiem komunistycznej propagandy.

9 luty – ogłoszony został przez Radę Państwa Dekret o obsadzaniu stanowisk kościelnych, którego celem było przejęcie całkowitej kontroli nad nominacjami w Kościele katolickim

5 marca – zmarł Józef Stalin. W całej Polsce  zorganizowane zostały oficjalne uroczystości żałobne. Śmierć Stalina rozpoczęła w ZSRS i krajach mu podległych tzw. odwilż.

marzec – zamknięcie założonego w 1945 r. przez kardynała Adama Sapiehę katolickiego „Tygodnika Powszechnego” za nieopublikowanie nekrologu Stalina. Wydawanie czasopisma wznowiono w 1956 roku.

8 maja – biskupi polscy skierowali do rządu PRL list Non possumus, w którym odrzucili dalsze ustępstwa wobec władzy i sprzeciwili się zwalczaniu Kościoła.

1 czerwca – w Pradze, Trzyńcu i Pilznie odbyły się demonstracje i walki uliczne w związku z ogłoszeniem reformy walutowej połączonej z wysokimi podwyżkami cen żywności.

16–18 czerwca – w NRD rozpoczęły się brutalnie stłumione przez komunistyczne władze  oraz wojska sowieckie protesty robotnicze w Berlinie, Erfurcie, Halle, Jenie, Lipsku i Magdeburgu, łącznie w 271 miejscowościach Niemiec Wschodnich.

19 czerwca – stracono małżeństwo Juliusa i Ethel Rosenbergów, oskarżonych o szpiegostwo i kradzież na rzecz ZSRS tajemnic amerykańskiej bomby atomowej.

24 czerwca – wydany został dekret o wyrobie i przerobie spirytusu, który był pierwsza po wojnie próbą prawnego uregulowania wszystkich zagadnień związanych z nielegalnym gorzelnictwem i zerwaniem z dotychczasowym podejściem karnoskarbowym, na rzecz karno–administracyjnego.

27 lipca – zakończono walki w Korei i podpisano rozejm w Panmundżonie oraz wytyczono linię demarkacyjna pomiędzy Koreą Północną a Południową.

17 września – I sekretarzem Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Związku Sowieckiego (KC KPZS) został Nikita Chruszczow. Jego wygłoszony w1956 roku na XX Zjeździe KPZR O kulcie jednostki i jego następstwach na temat błędów i wypaczeń stalinowskiego aparatu władzy zapoczątkował  przemiany określane jako odwilż w polityce wewnętrznej podległych ZSRS krajów komunistycznych.

14–22 września – odbył się proces bpa Czesława Kaczmarka, aresztowanego 21 stycznia 1951 r. pod fałszywym zarzutem szpiegostwa na rzecz USA oraz handlu walutami. Podczas procesu do nagonki na bpa Kaczmarka przyłączyły się współpracujące z władzami środowiska inteligencji katolickiej oraz tzw. księża patrioci. W areszcie śledczym MBP biskup w trakcie przesłuchań został poddany torturom. Pod ich naciskiem przyznał się do stawianych mu zarzutów i został skazany na 12 lat wiezienia „za kolaborację z Niemcami, usiłowanie obalenia ustroju PRL i propagandę na rzecz waszyngtońsko–watykańskich mocodawców”.

25–26 września – kardynał Stefan Wyszyński, prymas Polski oraz jego sekretarz, ks. Antoni Baraniak zostali aresztowani przez władze pod zarzutem „wrogiej działalności antypaństwowej”. Prymas Wyszyński był internowany w klasztorach w Rywałdzie, Stoczku Klasztornym, Prudniku oraz Komańczy do 28 października 1956 roku. Biskup Baraniak został osadzony bez wyroku do 30 października 1956 roku w więzieniu na warszawskim Mokotowie, gdzie był wielokrotnie torturowany w celu wymuszenia zeznań obciążających prymasa, jednak nie dał się złamać.

5 grudnia – ppłk. Józef Światło, wicedyrektor Departamentu X Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, w czasie pobytu w Berlinie zgłosił się do władz amerykańskich i zadeklarował współpracę. W cyklu audycji emitowanych w latach 1954–1955 przez Radio Wolna Europa opowiadał o kulisach funkcjonowania władzy w PRL, Ministerstwa Bezpieczeństwa, a nawet codziennych zwyczajach dygnitarzy partyjnych. W audycjach emitowanych przez Rozgłośnię Polską Wolna Europa zaczęto nadawać jego audycje, w których mówił o działaniu organów bezpieczeństwa w stalinowskiej Polsce oraz życiu i zwyczajach komunistycznych dygnitarzy. Rewelacje te doprowadziły do przyszłych zmian w strukturze i funkcjonowaniu Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego.

1954

7 grudnia – Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego zostało przekształcone w Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego.

13 grudnia – Władysław Gomułka został umieszczony w areszcie domowym po zwolnieniu z więzienia

1955

21–24 stycznia – na III Plenum PZPR przedstawione zostały „wypaczenia w pracy partii i aparatu państwowego”, skrytykowano także poprzednie kierownictwo i działalność rozwiązanego miesiąc wcześniej Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego.

14 maja – utworzony został Układ Warszawski – sojusz wojskowy zawarty w Warszawie między ZSRS a podległymi mu krajami satelickimi, dowodzony przez główny sztab w Moskwie. Podpisany przez przedstawicieli Albanii, Bułgarii, Czechosłowacji, NRD, Polski, Rumunii, Węgier, ZSRS.

15 maja –  podpisany został traktat pokojowy w Wiedniu przez USA, ZSRS, Wielką Brytanię, Francję i Austrię. Austria proklamowała wieczystą neutralność. 26 października Austrię opuściły ostatnie oddziały wojsk okupacyjnych.

31 lipca do 15 sierpnia – odbył się w Warszawie V Światowy Festiwal Młodzieży i Studentów, na który przybyło około przybyło ponad 30 tysięcy gości z 114 krajów.