Polskie Państwo Podziemne w Wielkopolsce 1939-1945

W następstwie klęski militarnej we wrześniu 1939 r. niemal całe terytorium państwa polskiego znalazło się pod okupacją Rzeszy Niemieckiej i Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Tylko niewielki południowy skrawek został zajęty przez Słowację. Już w końcu września 1939 r. zostały odtworzone na uchodźstwie władze naczelne Rzeczypospolitej Polskiej, które miały całkowite prawo występowania w imieniu Polski tak na arenie międzynarodowej, jak i wobec własnych obywateli. Jednocześnie na terenie okupowanego kraju powstawały organizacje podejmujące w konspiracji walkę o przywrócenie niepodległego państwa. Wkrótce, z inicjatywy zarówno konspiracji krajowej jak i rządu na uchodźstwie, powołane zostały instytucje, które pełnić miały istotne funkcje państwa na terenie okupowanego Kraju. Kształtować się zaczynało Polskie Państwo Podziemne (PPP). Najważniejszymi elementami struktury PPP były: 1/ Delegatura Rządu i powołana w 1944 r. Krajowa Rada Ministrów, 2/ porozumienie głównych stronnictw politycznych: Stronnictwa Narodowego, Stronnictwa Ludowego, Polskiej Partii Socjalistycznej oraz Stronnictwa Pracy, na bazie którego doszło na początku 1944 r. do powołania Rady Jedności Narodowej – odpowiednika parlamentu; 3/ Siły Zbrojne PPP: Służba Zwycięstwu Polski – Związek Walki Zbrojnej – Armia Krajowa. PPP tworzyły także działające w konspiracji liczne organizacje polityczne, społeczne, zawodowe, młodzieżowe itp. uznające rząd na uchodźstwie oraz jego przedstawicielstwo w kraju za jedyne legalne władze. Obywatelami PPP byli wszyscy ci, którzy czuli się związani z Państwem Podziemnym poczuciem obywatelskiej lojalności, wspierali je moralnie i materialnie.

PPP w Wielkopolsce formowało się na terenie szczególnie trudnym dla działalności konspiracyjnej – bezpośrednio wcielonym do III Rzeszy, gdzie politykę okupacyjną od początku cechowała bezwzględność i brutalność. Początki działalności konspiracyjnej łączyły się tu ze spontaniczną, oddolną aktywnością członków środowisk kombatanckich, wojskowych, działaczy samorzutnie powstałych komitetów obywatelskich, ocalałych z aresztowań działaczy społecznych i politycznych oraz młodzieży. Powstające już od września 1939 r. liczne niewielkie grupy w zasadzie do 1942 r. wchłonięte zostały przez większe struktury regionalne lub terenowe struktury organizacji ogólnopolskich, bądź też zostały rozbite aresztowaniami. Na terenie Wielkopolski działało w okresie okupacji ponad pięćdziesiąt różnych organizacji konspiracyjnych. Do połowy 1941 r. najliczniejsza z nich była Narodowa Organizacja Bojowa, tworzona na podstawie struktur przedwojennego Stronnictwa Narodowego. Najbardziej rozpowszechnioną formą oporu była samoobrona ludności i opieka społeczna. Ogromną wagę miała tajna działalność oświatowa. Rozwijało się także tajne życie kulturalne. Specyficzną formą oporu stało się tajne duszpasterstwo, w którym działało ok. 100 ukrywających się księży katolickich. Ważnym działem niemal wszystkich większych organizacji konspiracyjnych, była legalizacja (przygotowywanie fałszywych dokumentów osobistych, książeczek pracy, zezwoleń na przejazdy koleją, przepustek itp.). Dość szeroko prowadzono akcję informacji i propagandy. Ukazywało się ponad 50 tytułów prasy podziemnej. Najbardziej dotkliwą dla gospodarki okupanta formą walki był sabotaż prowadzony w zarówno w sposób zorganizowany jak i spontaniczny od samego początku okupacji. Powszechnie realizowano hasło „pracuj Polaku powoli” (pPp).

Najważniejsza rolę w formowaniu struktur PPP odegrali działacze organizacji konspiracyjnej „Ojczyzna”, którzy w grudniu 1939 r. nawiązali bezpośredni kontakt z rządem na uchodźstwie. Patron „Ojczyzny” ks. infułat Józef Prądzyński został mianowany mężem zaufania rządu na ziemiach wcielonych do Rzeszy. Dzięki jego zabiegom w maju 1940 r. urząd Głównego Delegata Rządu dla tego terenu objął Adolf hr. Bniński (formalnie mianowany 3 grudnia 1940 r.). Organem pracy Głównego Delegata było Biuro, złożone z Wydziałów: Organizacyjnego, Łączności z Zagranicą, Dokumentacji i Propagandy, Opieki Społecznej i Medycznej, Oświaty, Finansowego, Technicznego i Legalizacyjnego, Gospodarki i Rolnictwa. Utworzono też Kierownictwo Walki Cywilnej. Utrzymywana była stała łączność z rządem przez placówkę w Rzymie. Działały komórki szyfrów, mikrofilmowa, archiwum. Rozbudowywano struktury administracji państwowej w terenie. Głównej Delegaturze dla ziem wcielonych podlegały Okręgowe Delegatury Rządu (ODR), czyli podziemne Urzędy Wojewódzkie dla Poznańskiego, Pomorza, Śląska, Okręgu łódzkiego i Okręgu ciechanowskiego. Struktury Głównej Delegatury w Poznaniu zostały rozbite aresztowaniami w ciągu drugiej połowy 1941 i pierwszej połowy 1942 r. Ich odbudowę na terenie Wielkopolski podjęło Biuro Zachodnie Delegatury Rządu na Kraj. Udało się powołać przedstawicieli tajnej administracji państwowej w 15 miejscowościach. W październiku 1943 r. funkcję Okręgowego Delegata Rządu w woj. poznańskim objął Leon Jędrowski, który jednak stale przebywał w Warszawie. Struktury ODR w woj. poznańskim nie ujawniły się wobec wkraczających oddziałów sowieckich.

W lipcu 1940 r. ukonstytuowało się Porozumienie Stronnictw Politycznych (PSP) w Poznaniu, złożone z przedstawicieli trzech najsilniejszych przed wojną na tym terenie partii politycznych: Stronnictwa Narodowego, Stronnictwa Ludowego i Stronnictwa Pracy. Przewodniczącym Porozumienia został Jan Wojkiewicz z SL.  PSP zostało rozbite przez Gestapo jesienią 1941 r. Mimo wysiłków nie udało się już tego ciała odtworzyć.

Formowanie struktur sił zbrojnych PPP rozpoczęło się w Wielkopolsce w marcu 1940 r. Pierwszym komendantem Okręgu Poznańskiego ZWZ był płk. Rudolf Ostrihansky „Aureliusz”. Powołano sztab, a główny wysiłek skierowano na tworzenie siatki organizacyjnej i zapewnienie sprawnej łączności wewnętrznej i zewnętrznej. W ciągu roku sformowano 6 inspektoratów rejonowych i 24 obwody (powiaty). Wiosną 1940 roku utworzono Wielkopolskie Kierownictwo Związku Odwetu, które prowadziło działalność sabotażowo-dywersyjną. Jego dziełem była akcja „Bollwerk” – spalenie w porcie rzecznym w Poznaniu niemieckich magazynów z zapasami dla frontu wschodniego. Opieką otaczano przebywających w Wielkopolsce jeńców wojennych z państw alianckich. Pierwsza komenda ZWZ została rozbita aresztowaniami w drugiej połowie 1941 r. Płk. Ostrihansky zdołał zbiec na teren GG, pozostawiając komendę w rękach por. Tadeusza Janowskiego. Po inspekcji dowódcy Obszaru Zachodniego ZWZ płk. Tadeusza Komorowskiego w Ostrowie Wielkopolskim komendantem Okręgu został dotychczasowy szef Inspektoratu Rejonowego Ostrów mjr. Wacław Kotecki. W kwietniu 1942 r. został on aresztowany przez Gestapo. Skierowany w maju 1942 r. do Poznania dla objęcia komendy Okręgu ppłk Henryk Gliszczyński, został aresztowany przy przekraczaniu granicy między GG a Krajem Warty. Dwa miesiące później komendantem Okręgu Poznańskiego AK został ppłk. Henryk Kowalówka „Zrąb”, dotychczasowy komendant Okręgu Śląskiego. Wraz z najbliższymi współpracownikami, zwłaszcza z kpt/mjr Janem Kamińskim, doprowadził on do odbudowy struktur organizacyjnych Okręgu, mimo dotkliwych braków kadrowych spowodowanych ciągłymi aresztowaniami. W połowie 1943 r. Okręgowi Poznańskiemu podlegało osiem inspektoratów rejonowych, a stany organizacyjne osiągnęły najwyższe w dziejach okręgu liczby: ok. 10 tys. zaprzysiężonych żołnierzy, w tym ok. 200 oficerów i podchorążych. Ppłk Kowalówka prowadził z sukcesami akcję scaleniową. Znacznie usprawniono system łączności konspiracyjnej. Najważniejsza dla zapewnienia stałej łączności Komendy Okręgu z komendą Główną była ekipa kurierska złożona z kolejarzy. W połowie 1943 r. zorganizowano w Okręgu Poznańskim Kierownictwo Dywersji (Kedyw). Utworzono szkołę podchorążych oraz kilka patroli dywersyjnych, które przeprowadzały akcje dozbrojeniowe, ale także dywersyjne skierowane przeciwko transportowi nieprzyjaciela oraz odwetowe, zwłaszcza na funkcjonariuszach policji niemieckiej. Przygotowano i przeprowadzono parokrotnie odbiór zrzutów lotniczych z Wielkiej Brytanii. W ramach tzw. Odtwarzania Sił Zbrojnych formowano zawiązki przyszłych regularnych oddziałów wojskowych. W ramach przygotowań do powstania nawiązywano także łączność z obozami jenieckimi, w których przebywali polscy oficerowie i żołnierze. Dużą wagę przykładano do pracy wywiadowczej. Zbierano szczegółowe informacje z zakładów przemysłowych, przedsiębiorstw transportowych, prowadzono rozpoznanie jednostek i instytucji niemieckiego wojska i policji. Na terenie Okręgu operowały też centralne siatki wywiadowcze ZWZ-AK („Stragan”, „Lombard”). W latach 1942-1943 prowadzona była także akcja propagandy dywersyjnej, tzw. akcja „N”. Wydawano też w niewielkich nakładach własną prasę konspiracyjną. Działalność Okręgu Poznańskiego została zahamowana w wyniku aresztowań, trwających niemal nieprzerwanie od jesieni 1943 do jesieni 1944 r. W styczniu 1944 w ręce gestapo wpadł komendant Okręgu płk. Kowalówka. W następnych miesiącach rozbiciu uległo większość komórek sztabu Okręgu, a także struktury prawie wszystkich inspektoratów rejonowych. Doszło niemal do rozbicia Okręgu. Jego tymczasowym komendantem został inspektor rejonowy w Ostrowie Wlkp. por. Jan Kołodziej. Utracono łączność z Komendą Główną AK. W momencie zbliżania się frontu, tam gdzie istniały nie rozbite aresztowaniami struktury, przystąpiono do działań zaczepnych przeciw Niemcom. Najbardziej znane są walki żołnierzy AK w Ostrowie Wielkopolskim (18-25 I 1945r.), udział tzw. formacji ochotniczych w walkach o Poznań (20 I – 23 II 1945 r.) oraz uderzenia oddziałów AK na wycofujące się siły niemieckie w Krotoszynie, Pleszewie, Odolanowie i rejonie Puszczy Noteckiej. Wszędzie akowcy ukrywali swoją faktyczną przynależność organizacyjną, występując jako oddziały ochotnicze, czy straże obywatelskie. W grudniu 1944 r. przybył do Poznania nowy komendant Okręgu płk. Andrzej Rzewuski, który przystąpił do odbudowy struktur organizacyjnych. W obliczu wkroczenia do Wielkopolski wojsk sowieckich AK na tym terenie przeszła do głębokiej konspiracji.

Szacuje się, że tylko przez szeregi konspiracji wojskowej w Wielkopolsce przeszło około 25 tys. żołnierzy, z których ponad. 30% padło ofiarą aresztowań. Oczywiście większość społeczeństwa polskiego pozostawała poza zorganizowanymi strukturami PPP. Istnienie organizacji konspiracyjnych wpływało jednak na postawę całej ludności, podtrzymywało na duchu, kształtowało świadomość polityczną i narodową. Jednocześnie bez solidarnej postawy społeczeństwa jakakolwiek praca konspiracyjna nie mogłaby być w takich warunkach prowadzona. Ziemie wcielone do Rzeszy wysiedleni z tego obszaru do GG nazwali pierwszą linią frontu, gdyż walka toczyła się tam wręcz o biologiczne przetrwanie narodu, a bastionem była każda rodzina.