Podziemie zbrojne w Wielkopolsce w latach 1945-1947

Powstanie leśnej partyzantki w Wielkopolsce po 1945 r. było przede wszystkim spowodowane represjami polskich i sowieckich organów bezpieczeństwa na żołnierzach Armii Krajowej i Narodowych Sił Zbrojnych. Charakter oddziałów zbrojnych na terenie Wielkopolski był podobny do podziemia zbrojnego istniejącego w całym kraju, choć liczebność żołnierzy w oddziałach była znacznie mniejsza – przeciętny oddział liczył kilkanaście osób. Zdarzały się także oddziały większe na przykład sierż. Eugeniusza Kokolskiego „Groźnego”, który liczył od 30 do 60 żołnierzy, oddział por. Franciszka Olszówki „Otta” , który ostrożnie można szacować na 50 żołnierzy, oddział poakowski ppor. Edmunda Marona ps. „Mur-Dąb” liczył około 40 żołnierzy czy oddział kpt. Jana Kempińskiego „Błyska” — około 60 żołnierzy. Oddziały leśne składały się przede wszystkim z uciekających przed represjami żołnierzy polskiego państwa podziemnego często byli to także dezerterzy z Wojska Polskiego. Charakterystyczne było przenikanie do podziemia zbrojnego w Wielkopolsce partyzantów z innych regionów kraju, przede wszystkim z Lubelszczyzny i Kielecczyzny. Największe oddziały operowały na terenie Wielkopolski wschodniej i południowej. W latach 1945-1956 w Wielkopolsce działały 64 oddziały zbrojne.

W 1945 r. niekiedy wsparcie dla oddziałów stanowiły posterunki milicji (MO). Pełniący służbę funkcjonariusze, często byli żołnierzami AK lub znajomymi i krewnymi żołnierzy w oddziałach. Sieć informatorów na posterunkach MO posiadał Franciszek Olszówka. Również milicjanci posterunku MO w Przygodzicach (pow. ostrowski) współpracowali z oddziałem Ludwika Sinieckiego ps. „Szary”.

Oddziały zbrojne dysponowały także niekiedy informatorami wewnątrz aparatu bezpieczeństwa. Olszówka utrzymywał kontakt z pracownikami Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Kępnie, Kluczborku i Namysłowie. Innym przykładem są bracia Małeccy, z których Mieczysław Małecki był funkcjonariuszem PUBP we Wrześni, rozpracowującym podziemie w ramach pracy na stanowisku referenta Sekcji II. Jego brat, Andrzej Małecki, należał do oddziału Leona Wesołowskiego ps. „Wichura”. Ostatecznie Mieczysław Małecki po rozpoczęciu przez Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego  w Poznaniu rozpracowania oddziału „Wichury” zdezerterował (w czerwcu 1945 r.) ze służby w PUBP i wstąpił do oddziału pod pseudonimem „Huragan”. Jednocześnie wyniósł z UB spis sieci agenturalnej oraz doniesienia agenturalne dotyczące oddziału „Wichury”. Od lipca 1945 r. pełnił funkcję zastępcy dowódcy. Znajomość metod pracy aparatu bezpieczeństwa umożliwiła sprawniejszą działalność oddziału i dezorientację funkcjonariuszu UB.

Niewiele wiadomo na temat dyscypliny panującej w oddziałach partyzanckich. W niektórych panowała dyscyplina wojskowa na przykład w oddziale por. Ludwika Sinieckiego ps. „Szary”. Oddział „Szarego” został rozwiązany dość szybko, bo we wrześniu 1945 r. Jednak inaczej wyglądała dyscyplina w oddziałach istniejących dłużej. Całkowity brak dyscypliny panował chociażby w oddziale Stanisława Panka „Rudego” działającym na pograniczu województw poznańskiego i łódzkiego. Sprawa ta wyszła podczas podporządkowania oddziału strukturom Konspiracyjnego Wojska Polskiego. Aby uniknąć izolacji, „Rudy” podjął próbę kontaktu organizacyjnego z KWP działającym w powiecie wieluńskim dowodzonymi przez kpt. Stanisława Sojczyńskiego „Warszyca”. Przeprowadzona w oddziale „Rudego” kontrola przez inspektora grup leśnych KWP kpt. Eugeniusza Tomaszewskiego „Czarskiego” wykazała znaczny brak dyscypliny. To wpłynęło na decyzję o przekazaniu dowództwa grupy ppor. Alfonsowi Olejnikowi „Babiniczowi”, co oficjalnie nastąpiło 3 maja 1946 r. Natomiast „Rudy” stworzył niezależny od KWP niewielki oddział leśny liczący kilku żołnierzy.

Podobnie jak w całym kraju, nawet największe oddziały rzadko podejmowały ataki na miasta powiatowe, a nigdy na wojewódzkie. Również nie dokonano ani jednego zamachu na wysokich rangą działaczy partyjnych i państwowych, nie wysadzano pociągów czy obiektów przemysłowych. Nie atakowano też zarówno z przyczyn technicznych jak i politycznych jednostek wojskowych. Akcje przeprowadzane przez oddziały nosiły przede wszystkim charakter samoobrony. Podobnie jak w całej Polsce akcje oddziałów przeprowadzone wiosną i latem 1945 r. były skierowane głównie na lokalne areszty urzędów bezpieczeństwa i więzienia mające na celu uwolnienie aresztowanych kolegów. W 1945 roku do najważniejszych akcji podziemia należy zaliczyć rozbicie siedziby PUBP w Kępnie (22/23 września 1945) i uwolnienie więźniów przez oddział Franciszka Olszówki „Otta”; zajęcie razem z żołnierzami placówki koźmińskiej WSGO „Warta” siedziby GUBP w Koźminie (1 września 1945) przez oddział Zygmunta Borostowskiego „Bora”; wykonanie wyroku śmierci na funkcjonariuszu GUBP w Koźminie i nieudana próba odbicia więźniów z więzienia w Koźminie (10/11 października 1945) przez oddział kpt. Jana Kempińskiego „Błyska” a także nieudana próba zdobycia siedziby PUBP w Krotoszynie (24 sierpnia 1945) przez oddział „Bora”. W Wielkopolsce dochodziło także do wspólnie podejmowanych akcji, na przykład 2 września 1945 oddziały por. Ludwika Sinieckiego „Szarego” i kpt. Jana Kempińskiego „Błyska” przeprowadziły nieudany atak na siedzibę PUBP w Ostrowie Wielkopolskim. Inną udaną akcję stanowiło zajęcie więzienia w Szamotułach (7-8 czerwca 1945) przez oddział „Armia Krajowa” dowodzony przez Władysława Tomczaka „Zadorę” i uwolnienie dwóch zatrzymanych żołnierzy.

Walka prowadzona przez zbrojne podziemie miała wymiar lokalny. Podobnie jak w całym kraju, partyzanci zdobywali broń przede wszystkim przez rozbrajanie posterunków MO. Od lutego 1945 do kwietnia 1947 roku na terenie Wielkopolski oddziały zbrojne rozbroiły 123 posterunki MO. W skali kraju od połowy 1945 do jesieni 1946 r. istniały tereny kontrolowane przez partyzantów. W Wielkopolsce też były takie przypadki choć na znacznie mniejszych obszarach, głównie na wschodzie i południu regionu.. Na przykład na przełomie lat 1945 i 1946 oddział „Groźnego” paraliżował rozwój administracji w powiecie tureckim. W początkowym okresie oddziały były wspierane przez lokalną ludność (na przykład oddziały „Bora”, „Dzielnego” i „Groźnego”). Działalność oddziału Kokolskiego „Groźnego” zyskała przychylność miejscowej ludności, ponieważ podczas akcji żołnierze niszczyli dokumentację urzędową, a zwłaszcza wykazy świadczeń rzeczowych, które rolnicy byli zobowiązani dostarczać na rzecz państwa. Wystąpieniom zbrojnym towarzyszyło zazwyczaj wygłaszanie przemówień do ludności. Inny bardziej dydaktyczny charakter miały odnosić kary publicznej chłosty na lokalnych działaczach Polskiej Partii Robotniczej. Działalność propagandowa oddziałów była dość specyficzna i polegała przede wszystkim na pogróżkach wysyłanych do przedstawicieli miejscowych władz, natomiast o wiele rzadziej rozpowszechniano ulotki o antykomunistycznej treści.

Poparcie ludności wiejskiej Wielkopolski dla oddziałów zbrojnych zależało przede wszystkim od represji, jakie groziły za udzielanie pomocy. Podobnie jak w całym kraju eskalacja represji organów bezpieczeństwa wpływała na zmniejszanie zaplecza społecznego. Skala poparcia ludności dla podziemia zbrojnego jako formy oporu wobec rządów PPR wymaga jeszcze licznych badań. Z pewnością znacznie większą popularnością wśród Wielkopolan cieszyła się legalna forma opozycji jaką było Polskie Stronnictwo Ludowe.

Podobnie jak w całym kraju również w Wielkopolsce po amnestii ogłoszonej 22 lutego 1947 r. aktywność podziemia zbrojnego zaniknęła niemal całkowicie.

Autorka: Agnieszka Łuczak

Bibliografia:

Atlas polskiego podziemia niepodległościowego 1944–1956, red. A. Jaczyńska, S. Poleszak,

Komunistyczne amnestie lat 1945-1947 – drogi do „legalizacji” czy zagłady?, red. W.J. Muszyński, Warszawa 2012.

Konspiracja antykomunistyczna i podziemie zbrojne w Wielkopolsce, red. A. Łuczak, A. Pietrowicz, Poznań 2016.

Konspiracja antykomunistyczna i podziemie zbrojne w Wielkopolsce, red. A. Łuczak, A. Pietrowicz, Poznań 2016.

Od niepodległości do niepodległości. Historia Polski 1918-1989, red. A. Dziurok, M. Gałęzowski, Ł. Kamiński, F. Musiał, Warszawa 2010,

Wyklęci 1944-1963. Żołnierze podziemia niepodległościowego w latach 1944-1963, red. K. Krajewski, T. Łabuszewski, Warszawa 2017.