Wielkopolska Teka Edukacyjna

Wielkopolska we wrześniu 1939 r.

1 września 1939 r. o świcie, wojska niemieckie bez wypowiedzenia wojny zaatakowały z zachodu, północy i południa granice Drugiej Rzeczypospolitej, błyskawicznie docierając do centrum kraju (niedaleko Warszawy). Polska walczyła samotnie i z determinacją przez ponad pięć tygodni, przy bezczynności swoich sojuszników – Anglii i Francji, które wprawdzie formalnie wypowiedziały Niemcom wojnę, ale nie podjęły żadnych działań militarnych. 1 września niemieckie siły zbrojne zajęły Kępno, Czarnków, Międzychód, Ostrzeszów i Wyrzysk. Zagrożona otoczeniem Armia „Poznań” zmuszona była do pospiesznego wycofywania się na wschód. Jednocześnie  ewakuowały się władze cywilne, państwowe i samorządowe z miast i wsi. Niemal wszędzie powstały lokalne  komitety obywatelskie wraz z uzbrojonymi strażami obywatelskimi celem zapewnienia ludności bezpieczeństwa i porządku, w Poznaniu powstała Straż Obywatelska. 5 września prezydentem miasta został Cyryl Ratajski – jedyna osoba, która swoim autorytetem mogła opanować sytuację. Wojska niemieckie wkroczyły do Poznania 10 września. Do największych wystąpień ludności cywilnej w obronie swej ziemi doszło   w Kłecku, Mogilnie i Trzemesznie. Zaraz po wkroczeniu oddziałów Wehrmachtu rozpoczęło się polowanie na obrońców. Szacuje się, że w egzekucjach tylko w rejonie Kłecka zginęło ponad 250 osób, a w rejonie Mogilna około 200. Podobnie krwawa rozprawa miała miejsce na terenie powiatu tureckiego, gdzie w egzekucjach zginęło ponad 300 osób. Jeszcze podczas trwania kampanii wrześniowej, Wehrmacht, miejscowi Niemcy oraz niemiecka policja przeprowadzili wiele egzekucji na Wielkopolanach, równocześnie rozpoczęto terror i szykany wobec ludności żydowskiej.

Największą bitwą kampanii wrześniowej była bitwa nad Bzurą, która trwała od 9 do 22 września i odciągnęła wojska niemieckie od ataku na Warszawę. Dowodził nią gen. Tadeusz Kutrzeba, który uderzył na wroga siłami „Armii Poznań” oraz częścią oddziałów „Armii Pomorze”. Po pokonaniu wojsk polskich nad Bzurą w okolicy Kutna, Niemcy skoncentrowali część sił  na oblężeniu Warszawy, która poddała się 28 września. Żołnierze „Armii Poznań”  również uczestniczyli w obronie Warszawy.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Podział okupowanych ziem polskich

Niemcy i Sowieci podzielili między siebie Polskę, podpisując 28 września 1939 r. układ „o granicach i przyjaźni”.  Ziemie zachodnie i północne wcielono bezpośrednio do Rzeszy (25% terytorium Polski), a z około 25% utworzono podporządkowane Niemcom Generalne Gubernatorstwo. Część pogranicza na południu przez ponad pięć lat znajdowała się pod okupacją słowacką. Ponad połowę Polski (wschodnie województwa II RP) okupował Związek Sowiecki. Okręg wileński Moskwa najpierw przekazała Litwie, wprowadzając na jej terytorium swoje wojska, ale po niemal roku całe to państwo wchłonęło ZSRS.

Mapa oprac. Tomasz Ginter: Okupacja terytorium RP w latach 1939-1941, za: Przewodnik po historii Polski, oprac. Ł. Kamiński, M. Korkuć, Warszawa 2016, s. 78.

 

Rząd Polski na uchodźstwie

17 września 1939 r. Związek Sowiecki, zgodnie z porozumieniem zawartym wcześniej z  Trzecią Rzeszą zaatakował od wschodu Polskę, również bez wypowiedzenia wojny. W obliczu agresji zbrojnej z dwóch stron, przedstawiciele polskich władz państwowych opuścili kraj i przedostali się do Rumunii, gdzie zostali internowani. Zgodnie z konstytucją kwietniową władze RP odtworzyły się na terenie sojuszniczej Francji, a po jej klęsce w 1940 r., w Wielkiej Brytanii. Podtrzymana została na arenie międzynarodowej ciągłość państwa polskiego, które było jedynym prawnym reprezentantem obywateli RP. Polska przez całą drugą wojnę światową należała koalicji antyniemieckiej i walczyła z Trzecią Rzeszą. Na uchodźstwie odbudowała część swoich sił zbrojnych, m. in.  sformowano polskie dywizjony myśliwskie i bombowe, które  w  sierpniu 1940 r. zostały włączone do bitwy o Anglię. Polska przyczyniła się również w innym wymiarze do pokonania Niemiec. Jeszcze przed II wojną poznańscy matematycy, kryptolodzy złamali kody niemieckiej maszyny szyfrującej Enigma (Zob. zakładka: gry). Ich ustalenia przekazano brytyjskim sojusznikom, co stało się kluczem do wielu alianckich zwycięstw w czasie wojny.

 

Likwidacja elit, poligon doświadczalny Holocaustu

W okresie od września 1939 r. do maja 1940 r. Niemcy przeprowadzili likwidację „polskich warstw przywódczych” (tzw. polityczne oczyszczanie gruntu) czyli osób, które cieszyły się autorytetem w środowiskach lokalnych i mogłyby organizować opór. Akcje te opatrzono kryptonimami „Operacja Tannenberg”, następnie akcja „Inteligencja”. Na podstawie przygotowanych kilka miesięcy wcześniej list aresztowano najbardziej aktywnych przedstawicieli polskiej inteligencji, powstańców wielkopolskich i śląskich, właścicieli ziemskich i in. a następnie zamordowano podczas masowych egzekucji (publicznych lub tajnych) lub zesłano do obozów koncentracyjnych. Ofiarą tej akcji padło w sumie około 16 tysięcy osób w Kraju Warty.  (Więcej zob. SZKICE; POJĘCIA)

Równolegle Niemcy mordowali osoby upośledzone umysłowo i chore psychicznie. Podbite tereny polskie dawały pole do eksperymentów w zabijaniu na skalę przemysłową. Zgładzono 20 tysięcy ofiar w całej Polsce, w tym 6 tysięcy w Kraju Warty. Było to mentalne i techniczne przygotowanie przyszłego Holocaustu. W ramach tych działań zgładzono polskich  pacjentów szpitali psychiatrycznych z m. in. Poznania, Owińsk, Dziekanki k. Gniezna, Kościana.      Bezwzględny terror dotknął także mieszkańców ziem okupowanych przez ZSRS. Jeszcze jesienią 1939 r. Sowieci deportowali za Ural kilkadziesiąt tysięcy polskich obywateli w ramach oczyszczania „strefy nadgranicznej”. W latach 1940–1941 zorganizowali cztery masowe deportacje ludności do łagrów i w głąb ZSRS.  Oprócz tego systematycznie na co dzień przeprowadzali aresztowania i wywózki na wschód pojedynczych osób oraz całych rodzin i większych grup ludności. W sumie represje objęły nie mniej niż 400 tysięcy ludzi, w pierwszym rzędzie elitę społeczeństwa – inteligencję, urzędników i funkcjonariuszy państwowych oraz ich rodziny. Sowieci narzucali im wyniszczające warunki życia i niewolniczej pracy, które były przyczyną ogromnej śmiertelności. W marcu 1940 r. władze sowieckie podjęły bezprecedensową decyzję wymordowania ponad 20 tysięcy polskich oficerów, policjantów i urzędników – jeńców przetrzymywanych do tego czasu w obozach i więzieniach NKWD. Do historii ten mord przeszedł jako Zbrodnia Katyńska.

 

Okręg wzorcowy – Kraj Warty

Wielkopolska znalazła się na tzw. ziemiach wcielonych do Rzeszy, w okręgu administracyjnym Kraj Warty zarządzanym przez namiestnika Arthura Greisera. Okręg ten obejmował przedwojenne województwo poznańskie oraz część województwa łódzkiego, pomorskiego i warszawskiego. Zamierzeniem Greisera było szybkie i pełne zgermanizowanie ziemi, polegające na usunięciu większości ludności polskiej i żydowskiej. Wolne tereny należało zasiedlić ludnością niemiecką. Plany te miały podbudowę pseudonaukową, przygotowaną przez niemieckie autorytety. Ambicją Greisera  było stworzenie „wzorcowego okręgu” Rzeszy, który był jednocześnie „poligonem doświadczalnym narodowego socjalizmu”. Wprowadzony został całkowity rozdział między Niemcami – „nadludźmi” i resztą ludności – „podludźmi”. Wszelkie przejawy życia codziennego mieszkańców Kraju Warty zostały zdominowane przez niemiecką administrację i policję. Wprowadzono liczne przepisy dyskryminujące Polaków i Żydów, których pozbawiono wszelkiego majątku nieruchomego (domów, mieszkań, warsztatów, sklepów, itp.) oraz większości dobytku ruchomego. Pozostała na terenie Kraju Warty ludność żydowska miała zostać całkowicie wyniszczona, a polska – poddana bezwzględnej eksploatacji przez wyniszczającą pracę i sprowadzona do poziomu niewykształconej masy niewolników. Natomiast zamieszkujący Kraj Warty Niemcy cieszyli się licznymi przywilejami.

Jednocześnie usunięto wszelkie ślady polskości. Zniszczono pomniki, kapliczki, krzyże. Zlikwidowano istniejące wszelkie polskie i żydowskie instytucje, a na ich miejsce wprowadzono niemieckie. Zlikwidowano całe polskie szkolnictwo i przedszkola. Dla dzieci polskich tworzone były od 1940 r. odrębne szkoły z niemieckim językiem wykładowym i bardzo ograniczonym programem nauczania tzw. Polenschule.  Uczęszczało do nich zaledwie około 10% dzieci polskich w wieku od 9 do 14 lat. Polacy mieli opanować elementarne umiejętności, przydatne do pracy jako niewykwalifikowana siła robocza.

Planowano przekształcić Poznań i inne miejscowości zgodnie z estetyką i ideologią narodowo-socjalistyczną, co miało świadczyć o odwiecznej obecności niemieckiej w tym regionie.  W Kraju Warty niemal pełnej likwidacji uległo życie religijne Polaków. Zamknięto większość kościołów katolickich a polskie duchowieństwo poddano szczególnym prześladowaniom.. Jesienią 1941 r. aresztowano najwięcej księży, których osadzono w obozach koncentracyjnych i zamknięto kościoły. Zezwolono na otwarcie tylko jednego kościoła katolickiego na powiat, a większość kościołów zamieniono na magazyny.

 

Wysiedlenia, przesiedlenia, rugi

Jednym z najpilniejszych zadań było usunięcie ludności polskiej i żydowskiej z ziem wcielonych do Rzeszy i zasiedlenie ich Niemcami. W Kraju Warty najbardziej intensywnie zrealizowano politykę wysiedleń ludności nieniemieckiej. Od grudnia 1939 r. do połowy marca 1941 r. z Kraju Warty do Generalnego Gubernatorstwa wysiedlono ponad 280 tysięcy Polaków i Żydów. Na przełomie lat 1939/1940 jedna trzecia ludności żydowskiej została wysiedlona na teren GG, a reszta zamknięta w gettach. W samej Wielkopolsce w latach II wojny światowej wysiedleniami (wywłaszczenia i wywiezienia do GG), przesiedleniami (przeniesieniem z mieszkań o wysokim standardzie do mieszkań o bardzo niskich warunkach bytowania, np. suteren) i rugami (wyrzucenia z mieszkań) objętych zostało około 15% jej mieszkańców. Wysiedlani mogli zabrać tylko niewielki bagaż ręczny zapewniający przeżycie przez kilka dni podczas transportu do GG. W połowie 1944 r. w ludność polską uderzył masowy pobór i wywózka do prac fortyfikacyjnych (kopania rowów i innych przeszkód terenowych w obliczu zbliżającego się frontu) tzw. Einsatz, który objął prawie 500 tysięcy osób.

Do mieszkań i domów pozostawionych przez wysiedlonych sprowadzono tzw. Niemców etnicznych z terenów Europy wschodniej. W efekcie, w drugiej połowie 1944 r. liczba Niemców na terenie Okręgu wzrosła z 6% do niemal 30 % ludności Kraju Warty. W Kraju Warty tylko bardzo niewielki odsetek (2%) Polaków wpisano na Niemiecką Listę Narodowościową (folksdojcze). Wynikało to z polityki Greisera, który był przeciwny wpisywaniu na tę listę Polaków i uważał, że powinny się na niej znajdować wyłącznie osoby mające minimum 50 % niemieckiej krwi.

 

Niemieckie narodowosocjalistyczne obozy

Niemieccy okupanci utworzyli liczne obozy (pracy, koncentracyjne i zagłady). Pierwszy obóz koncentracyjny na ziemiach polskich wcielonych do III Rzeszy powstał 10 października 1939 r. na terenie Fortu VII w Poznaniu, w celu zgładzenia wielkopolskich „warstw przywódczych”, a później konspiratorów. Obozem, urastającym do rangi symbolu, został założony w czerwcu 1940 r. na ziemiach wcielonych do Rzeszy obóz Auschwitz, w którym Niemcy osadzili początkowo polską inteligencję, a następnie polskich konspiratorów. Od 1942 r. w obozie Auschwitz II–Birkenau masowo mordowano Żydów polskich i europejskich. Do stycznia 1945 r. Niemcy wymordowali tam ponad milion Żydów z całej Europy, ponad 70 tysięcy Polaków, 20 tysięcy Cyganów i 15 tysięcy jeńców sowieckich.  W GG jesienią 1941 r. Niemcy założyli obóz koncentracyjny na Majdanku k. Lublina, przez który przeszło około 150 tysięcy osób, z czego blisko 80 tysięcy straciło życie.

Całą ludność żydowską Niemcy stłoczyli w gettach zorganizowanych w wielu miastach, miasteczkach oraz wsiach. Był to wstęp do późniejszej Zagłady, która nastąpiła po konferencji w Wannsee w styczniu 1942 r., na której niemieccy dygnitarze podjęli decyzję o tzw. ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej, czyli o wymordowaniu Żydów europejskich. Wśród nich były aż 3 mln Żydów obywateli RP. Ze względów logistycznych usytuowano centrum Holocaustu na okupowanych ziemiach polskich. Było to olbrzymie przedsięwzięcie przeprowadzone przez niemieckie państwo. Na ziemiach okupowanej Polski – inaczej niż w innych krajach okupowanych – za jakąkolwiek formę pomocy Żydom groziła kara śmierci, nierzadko łączona z wymordowaniem całych rodzin. Mimo to w ramach podziemnego państwa Polacy stworzyli w 1942 r. tajną Radę Pomocy Żydom o kryptonimie „Żegota”. Ważną rolę w ukrywaniu dzieci żydowskich odegrało duchowieństwo, a zwłaszcza żeńskie zakony. W Kraju Warty już w lipcu 1941 r. namiestnik Greiser podjął decyzję o masowym wymordowaniu ludności żydowskiej. W wyniku podjętych działań w obozie zagłady Kulmhof (Chełmno nad Nerem) w okresie od jesieni 1941 do lata 1944 zgładzono około 260 tysięcy osób pochodzenia żydowskiego, głównie przywożonych z getta w Litzmannstadt (Łódź).

Dla usprawnienia systemu masowych zbrodni Niemcy wprowadzili tryb przemysłowy mordowania: używali gazu trującego w specjalnych komorach. Podobnym celom służyła cała sieć niemieckich obozów zagłady. Polska informowała świat o dokonującym się Holocauście, jednak społeczność międzynarodowa reagowała na to niedowierzaniem i bezczynnością.

Mapa oprac. Tomasz Ginter: Najważniejsze niemieckie obozy koncentracyjne i niemieckie obozy śmierci w granicach tzw. Wielkich Niemiec 1941-1944: Przewodnik po historii Polski, oprac. Ł. Kamiński, M. Korkuć, Warszawa 2016, s. 84-85.

Mapa oprac. Tomasz Ginter: Najważniejsze niemieckie obozy koncentracyjne i niemieckie obozy śmierci w granicach tzw. Wielkich Niemiec 1941-1944: Przewodnik po historii Polski, oprac. Ł. Kamiński, M. Korkuć, Warszawa 2016, s. 84-85.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Polskie Państwo Podziemne

Z upoważnienia władz RP na okupowanych ziemiach polskich Polacy zbudowali konspiracyjne struktury państwowe – Polskie Państwo Podziemne. Zorganizowali życie konspiracyjne o skali niespotykanej w żadnym innym z okupowanych państw. Pod zwierzchnictwem tajnej administracji cywilnej (Delegatury Rządu na Kraj) działały konspiracyjne władze lokalne. Delegat Rządu na Kraj został jednocześnie wicepremierem RP. Zbudowano w podziemiu także namiastkę polskiego parlamentu (Radę Jedności Narodowej), którą współtworzyły działające w ukryciu największe partie polityczne. Odtwarzane w konspiracji siły zbrojne finalnie przyjęły nazwę Armia Krajowa. W jej szeregach znalazło się ostatecznie ponad 350 tysięcy żołnierzy. Struktury terenowe AK objęły wszystkie województwa, powiaty i gminy na terenie okupowanego kraju. Ważną formą działalności częścią działalności był wywiad i kontrwywiad AK. Systematycznie wysyłano do zachodnich sojuszników informacje na temat ruchów wojsk niemieckich na zapleczu frontu wschodniego. Rozpoznano niemieckie przygotowania do produkcji nowej broni rakietowej V-2, która miała być nową, niezwykle skuteczną bronią Hitlera. Wydzielone jednostki podziemnej armii prowadziły akcje sabotażowo-dywersyjne i partyzanckie. Wykonywano także wyroki śmierci na niemieckich zbrodniarzach. Jedną z najbardziej znanych była likwidacja w 1944 r. dowódcy SS i policji w dystrykcie warszawskim, znanego z brutalności i okrucieństwa Franza Kutschery. Polacy zbudowali też sieć konspiracyjnego szkolnictwa. Zajęcia prowadziły nawet tajne uniwersytety, m. in. Uniwersytet Ziem Zachodnich. (więcej: SZKICE)

Na terenie Wielkopolski niemal od początku okupacji zaczęły spontanicznie powstawać organizacje konspiracyjne, zarówno polityczne, jak i wojskowe. Szczególnie aktywne było Stronnictwo Narodowe, które utworzyło najsilniejsze i najliczniejsze (do 1941 r.) struktury wojskowe w regionie. Ogółem w pierwszych miesiącach  okupacji powstało ponad 20 organizacji wojskowych, m. in: Narodowa Organizacja Bojowa, Bataliony Chłopskie, Wojskowa Organizacja Ziem Zachodnich, Tajna Organizacja Wojskowa. Scalenie różnych organizacji wojskowych w jednolite siły zbrojne PPP było jednym z głównych zadań komendy Okręgu Poznańskiego Związku Walki Zbrojnej, w tworzeniu której ogromną rolę odegrała organizacja „Ojczyzna”. (więcej zob. SZKICE, POJĘCIA) Również w 1940 r. w Wielkopolsce zorganizowano terenowe  struktury ZWZ/AK.

Utworzenie tajnej administracji państwowej w Wielkopolskie wiąże się z osobą księdza infułata Józefa Prądzyńskiego, męża zaufania rządu, który w pierwszej połowie 1940 r. zorganizował Porozumienie Stronnictw Politycznych oraz doprowadził do powierzenia obowiązków Głównego Delegata Rządu RP dla ziem polskich włączonych do Rzeszy Adolfowi hr. Bnińskiemu. Niestety, stworzone struktury zostały rozbite  przez gestapo w wyniku fali aresztowań trwających od lipca 1941 r. do kwietnia 1942 r. Zadanie ich odtworzenia powierzono Edwardowi Serwańskiemu – emisariuszowi Głównego Delegata RP w GG Cyryla Ratajskiego. Ekstremalny system okupacyjny w Kraju Warty powodował, że konspiracja wielkopolska od samego początku  zmagała się z kłopotami kadrowymi i organizacyjnymi. W tych trudnych warunkach jedną z podstawowych form działalności konspiracyjnej stał się wywiad wojskowy i gospodarczy, którego najbardziej rozbudowane i najskuteczniejsze siatki stworzył ZWZ-AK oraz Związek Jaszczurczy (ZJ).

Natomiast najbardziej dotkliwe straty dla gospodarki III Rzeszy były następstwem działań sabotażowo-dywersyjnych, takich jak np. podpalenia, podkładanie bomb z opóźnionym zapłonem, uszkadzanie maszyn i produktów. W ramach oporu Polacy przekazywali sobie z ust do ust hasło „Pracuj Polaku Powoli”. Najszerszą działalność sabotażowo-dywersyjną prowadziło Wielkopolskie Kierownictwo Związku Odwetu, będące specjalnym pionem ZWZ-AK (dr Franciszek Witaszek). Mimo niesprzyjających warunków na terenie Wielkopolski działały niewielkie oddziały partyzanckie. Pierwsze z nich tworzone były latem 1943 r. w Puszczy Noteckiej i  w lasach południowej Wielkopolski. Największym problemem lokalnej partyzantki były braki w uzbrojeniu. Alianckie zrzuty broni jesienią 1943 r. nie poprawiły sytuacji, a jedynie przyczyniły się do dekonspiracji i masowych aresztowań w obwodach AK Środa Wielkopolska i Ostrów Wielkopolski. Konspiracja wielkopolska prowadziła także działalność informacyjno-propagandową. Ukazywało się około 50 pism w nakładzie od kilkunastu do kilku tysięcy egzemplarzy.

W podziemnym państwie funkcjonował także wymiar sprawiedliwości. Wojskowe i cywilne sądy specjalne wydawały wyroki na zdrajców i konfidentów. Śmiercią karano także pospolitych przestępców i tych, którzy za osobiste korzyści wydawali Niemcom ukrywających się współobywateli. Charakterystyczne dla Kraju Warty było podziemne duszpasterstwo, w którym działało około 100 ukrywających się księży katolickich.

Mapa oprac. Tomasz Ginter: Okupacja terytorium RP w latach 1941-1944: Przewodnik po historii Polski, oprac. Ł. Kamiński, M. Korkuć, Warszawa 2016, s. 79.

 

Wojna niemiecko-sowiecka i koalicja antyhitlerowska

Rok 1941 przyniósł przełom w międzynarodowym układzie sił, gdyż rozpoczęła się wojna między dotychczasowymi sojusznikami: Niemcami a Związkiem Sowieckim – dwoma totalitarnymi okupantami ziem polskich. 22 czerwca wojska niemieckie zaatakowały ZSRS. W ciągu kilku tygodni Niemcy całkowicie wyparli Sowietów z okupowanej przez nich części przedwojennego terytorium państwa polskiego. Wielka Brytania niezwłocznie uznała ZSRS za swojego sojusznika, a rząd polski także musiał zająć stanowisko w nowej sytuacji. Pojawiła się szansa wydobycia z sowieckich obozów setek tysięcy Polaków, którzy przeżyli do tego czasu. W tej sytuacji polski rząd na uchodźstwie zdecydował się na próbę unormowania stosunków z ZSRS i podpisał porozumienie przywracające stosunki międzypaństwowe oraz umowę wojskową. Moskwa obiecała uwolnienie Polaków więzionych w ZSRS. Uzgodniono tworzenie w Sowietach polskich jednostek wojskowych podległych władzom RP. W 1942 r. zostały one ewakuowane na brytyjski Bliski Wschód. Uformowany z nich II Korpus pod dowództwem gen. Władysława Andersa uczestniczył w walkach w Afryce i na froncie zachodnim, zdobywając m. in. Monte Cassino. Problemem nierozstrzygniętym pozostali zaginieni polscy oficerowie, o których losach Stalin nie chciał rozmawiać oraz kwestia przyszłej granicy polsko-sowieckiej.

 

Akcja „Burza” i koniec niemieckiej okupacji

Klęska wojsk niemieckich pod Stalingradem w 1943 r. przyniosła przełom na froncie wschodnim. Armia Czerwona stanęła przed perspektywą zwycięskiego marszu na zachód i podboju Europy. 25 kwietnia 1943 r. – pod pretekstem uznanych za niesłuszne, polskich próśb o wyjaśnienie sprawstwa Zbrodni Katyńskiej – Stalin zerwał stosunki międzypaństwowe z Polską. W obliczu wkraczających na ziemie polskie wojsk sowieckich, AK podjęła intensywne antyniemieckie działania powstańcze, które miały zademonstrować przed światem polskie prawa do wolności, suwerenności i całości terytorium (plan „Burza”).

Akcja zbrojna AK była uruchamiana w poszczególnych regionach w miarę zbliżania się frontu. Armia Czerwona wkroczyła na teren II Rzeczypospolitej 4 stycznia 1944 r. Na zapleczu Niemców organizowano lokalne powstania zbrojne, polskimi siłami samodzielnie wyzwalano setki miejscowości. AK brała udział m. in. w walkach przeciwko Niemcom o Wilno i Lwów, ujawniając swoje oddziały przed wkraczającą Armią Czerwoną. Jednocześnie ujawniały się lokalne struktury polskiej administracji cywilnej. Reakcją Sowietów były aresztowania i zsyłki w głąb ZSRS. Ostatnim aktem walki o prawa Polski do niepodległości było Powstanie Warszawskie, które wybuchło 1 sierpnia 1944 r. Powstańcy walczyli w osamotnieniu mimo bezpośredniego sąsiedztwa sowieckiego frontu, gdyż Stalin zatrzymał pod Warszawą ofensywę Armii Czerwonej. W zajętych dzielnicach Niemcy dokonali masowych zbrodni: wymordowali sto kilkadziesiąt tysięcy mieszkańców stolicy (w tym dzieci, kobiety i starców) oraz wyburzyli całe dzielnice Warszawy.

Zerwanie łączności z Komendą Główną AK wiosną 1944 r. spowodowało, że Okręg Poznański nie otrzymał żadnych wytycznych do planu „Burza”. W związku z tym próbowano realizować plan powstania powszechnego, który przewidywał odtworzenie sił zbrojnych w regionie. Dlatego, gdy ruszyła zimowa ofensywa Armii Czerwonej, istniejące struktury AK przystąpiły do mobilizacji, wyzwalając Ostrów Wielkopolski. Po wkroczenia wojsk sowieckich wystąpiły jako „Ochotnicza Obrona Miasta”. Do walk, a nawet do organizowania administracji cywilnej, dochodziło także m. in. w Krotoszynie i okolicach, w Pleszewie, Odolanowie oraz w około 20 małych miasteczkach a nawet wsiach. Podczas walk o Poznań w okresie od 20 stycznia do 23 lutego 1945 r. jednostki AK wystąpiły jako formacje ochotnicze, nie ujawniając się przed dowódcami jednostek sowieckich. Utworzyły one I Polską Kompanię Szturmową, która wzięła udział decydującym ataku na poznańską Cytadelę.

Zbliżanie się Armii Czerwonej spowodowało strach wśród Niemców mieszkających w Kraju Warty. W lipcu 1944 r. zaczęły się ich pierwsze samorzutne wyjazdy z tego terenu, pomimo zakazu Greisera. W tajemnicy przed ludnością niemiecką przygotowywany był plan ewakuacji, który nie wypalił z powodu błyskawicznej ofensywy Sowietów w styczniu 1945 r.  Niemieckie władze nie były w stanie zapewnić ludności środków transportu. W skutek tego duża część Niemców w trakcie ucieczki ogarnięta została przez walki frontowe, co spowodowało poważne straty. Zimą 1945 r. z Wielkopolski uciekło około 90% Niemców. W wyniku międzynarodowych ustaleń, szczególnie podczas konferencji poczdamskiej, pozostałych w Polsce Niemców przesiedlono do sowieckiej strefy okupacyjnej w Niemczech.

 

Straty osobowe i materialne

Okupacja ziem polskich spowodowała gigantyczne straty, trudne do odrobienia w skali historii. Majątek narodowy uległ pomniejszeniu aż o 38 %. Niemal 6 milionów obywateli RP straciło życie (połowę stanowili Żydzi). Liczba obywateli polskich zmniejszyła się z 35 mln w 1939 r. do 23,9 mln w 1945 r. Najbardziej ucierpiały elity – życie straciło 39% lekarzy, 30% naukowców i 28% księży. Rzesze Polaków przebywających na uchodźstwie nie mogły wrócić do własnego kraju, zniewolonego przez Związek Sowiecki. [Straty Wielkopolski i Poznania zob. początek WTE dot. PRL]

Mapa oprac. Tomasz Ginter:
Granice Polski przed II wojną światową i po niej, za: Przewodnik po historii Polski, oprac. Ł. Kamiński, M. Korkuć, Warszawa 2016, s. 93.

Wielkopolska Teka Edukacyjna

creative

Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Bez utworów zależnych 3.0 Polska (CC BY-NC-ND 3.0 PL)
Więcej informacji tutaj.

Wielkopolska Teka Edukacyjna traktowana jest jako kompletny zbiór, przedziały czasowe (1939-1945; 1946-1969; 1970-1990) są zamkniętymi utworami i każde dodatkowe użycie poszczególnych elementów strony (np. zdjęć) wymaga odrębnej pisemnej zgody.

Znajdz-nas-na-facebooku