Tajne nauczanie, kultura i sport

„Gdy ktoś mówi o życiu ziem zachodnich – niech o tym pamięta. O tej dziedzinie, której nie da się wymierzyć cyframi… O kompletnej pustce w dziedzinie życia kulturalnego… O pustce, którą wypełnia terror i praca.”

[„Biuletyn Zachodni. Informacje z Ziem Zachodnich i Powracających”, nr 2, 1943.]

Zdaniem przywódców III Rzeszy Niemieckiej Polacy, jako członkowie narodu prymitywnego (podludzie), pozbawieni byli potrzeb wyższego rzędu, w tym kształcenia się czy uczestniczenia w życiu kulturalnym. Jednocześnie z całą zaciekłością zwalczana była polska inteligencja, postrzegana przez okupanta jako grupa przywódcza, zdolna do utrzymywania ducha narodowego i organizowania oporu. Szczególnie restrykcyjną politykę narodowościową w zakresie oświaty i kultury prowadziły władze Kraju Warty. Już w pierwszych tygodniach okupacji zlikwidowane zostały wszystkie polskie instytucje kulturalne i oświatowe, a ich mienie skonfiskowano. Polakom nie wolno było uczęszczać do niemieckich muzeów, teatrów, na koncerty. Skonfiskowano aparaty radiowe, gramofony i płyty. Zakazano urządzania spotkań towarzyskich. „Podludzie” nie mieli także prawa do dbałości o tężyznę fizyczną. Zakazano im wstępu na boiska sportowe, baseny, kąpieliska. Konfiskacie uległ sprzęt sportowy.

Szkoły polskie wszystkich szczebli zostały zamknięte, a nauczyciele, pozbawieni prawa do wykonywania zawodu, poddani zostali brutalnym represjom. W wyniku egzekucji, aresztowań i wysiedleń w 1941 r. pozostało na terenie Wielkopolski zaledwie kilkanaście procent przedwojennej liczby nauczycieli, zatrudnionych przeważnie jako pracownicy fizyczni. Dla dzieci polskich tworzone były od 1940 r. szkoły z niemieckim językiem wykładowym i bardzo ograniczonym programem nauczania. W czerwcu 1944 r. uczęszczało do nich zaledwie 10% dzieci polskich w wieku od 9 do 14 lat. Zgodnie z wytycznymi władz „Nauczanie powinno stworzyć warunki do opanowania najprostszych podstawowych wiadomości i zdobycia wprawy w mówieniu, czytaniu, pisaniu i liczeniu, i to tylko w tym celu, by dzieci nabyły umiejętności umożliwiające Niemcom wykorzystywanie ich siły roboczej.” [Cytat za: Położenie ludności polskiej Kraju Warty… zob. bibliografia] Młodzieży polskiej nie wolno było kształcić się nawet zawodowo. Przymusem codziennej 12-godzinnej pracy objęto wszystkich Polaków początkowo od 14, po 1941 r. – od 12 roku życia.

Tajne nauczanie było formą samoobrony przeciw polityce okupanta zmierzającej do degradacji umysłowej i kulturalnej oraz germanizacji narodu polskiego. Podjęto je spontanicznie już jesienią 1939 r. z inicjatywy nauczycieli, rodziców, a także samej młodzieży. Odbywało się w prywatnych mieszkaniach, indywidualne lub na tzw. kompletach (kilkuosobowych zespołach), w bardzo ograniczonym wymiarze godzin (głównie wieczorami i w niedziele). Stąd wielka rola samokształcenia i pracy domowej uczniów, wspieranej pomocą ze strony nauczyciela. Brakowało podręczników i lektur, a nawet zeszytów, gdyż Polakom nie wolno było nabywać artykułów papierniczych. Tam gdzie udało się ocalić księgozbiory działały tajne biblioteczki i wypożyczalnie. Nauczyciele, rodzice, a nawet same dzieci przygotowywali niezbędne pomoce naukowe. Nauka odbywała się według przedwojennych programów nauczania, przy czym główny nacisk kładziono na język polski, matematykę, historię, geografię i religię. Sporadycznie uczono gry na instrumentach muzycznych, śpiewu, czy plastyki. Zorganizowanym tajnym nauczaniem objęto na terenie Wielkopolski ok. 9500 uczniów (w tym ok. 10% na poziomie szkoły średniej). Zaangażowanych w nim było co najmniej 925 nauczających, z których część stanowili nauczyciele zawodowi, a resztę – osoby spośród polskiej inteligencji, studenci bądź nawet uczniowie starszych klas. Polskie Państwo Podziemne w miarę możności wspierało tajne szkolnictwo, przede wszystkim finansowo.  W ramach Biura Głównej Delegatury Rządu dla ziem wcielonych do Rzeszy działał Wydział Oświaty, którym kierowała Bożena Osmólska. Wiosną 1942 r. powołane zostało Kuratorium Wojenne w Wielkopolsce, na czele którego stanęła Maria Bojarska. Od połowy 1943 r. działał w Wielkopolsce przedstawiciel Okręgowego Biura Oświaty i Kultury Delegatury Rządu na Kraj Stefan Wierzbanowski. Dzięki temu egzaminy maturalne oraz promocje do kolejnych klas uzyskały rangę państwową i zostały uznane po wojnie.

W podziemiu rozwijała się też działalność kulturalna, artystyczna. Była ona jeszcze bardziej niż tajna oświata „uspołeczniona”, wyrastająca z potrzeby serca ludzi i środowisk często zupełnie nie związanych z jakąkolwiek organizacją konspiracyjną. Obok znanych przedstawicieli świata kultury: muzyków, plastyków, aktorów, którzy nie wahali się uczestniczyć w konspiracyjnym życiu kulturalnym, często udostępniając własne mieszkania, pojawiali się młodzi entuzjaści, nierzadko wybitnie utalentowani. Spontanicznie tworzyły się środowiska artystyczne, skupiające „zawodowców” i garnącą się do kultury młodzież. Mimo groźby wysokich kar odbywały się w wielu polskich nędznych i zatłoczonych mieszkaniach, spotkania kulturalne, koncerty, recytacje, występy chóralne, widowiska teatralne a nawet seanse filmowe. W Poznaniu działały trzy zespoły sceniczne oraz trzy teatry kukiełkowe. Do ważniejszych ośrodków konspiracyjnego życia kulturalnego należały także Ostrów Wielkopolski, Leszno, Pleszew, Krotoszyn, Jarocin i Gniezno. Inscenizowano wybitne utwory polskiej literatury pięknej (np. „Dziady”, „Zemstę”, „Wesele”) lub własne teksty. Częstym tematem były Jasełka. We własnym zakresie przygotowywano stroje i scenografię. Np. w wystawionej w Lesznie „Zemście”: „Stroje były wspaniałe. Kontusze z poranników, pasy słuckie z szali, pludry Papkina to długie reformy wełniane.” – jak wspominali W. Seidel, K. Deskur. [W. Seidel, K. Deskur, Nasz okupacyjny dzień powszedni [w:] Z lat okupacji… zob. bibliografia]

Rolę konspiracyjnej filharmonii odegrał kościół Matki Boskiej Bolesnej w Poznaniu, jeden z dwóch otwartych w tym mieście dla Polaków podczas okupacji, w którym od Wielkanocy 1940 r. odbywały się w czasie uroczystych mszy św. koncerty muzyki religijnej z udziałem orkiestry symfonicznej złożonej z muzyków poznańskiej Opery oraz wybitnych śpiewaków.

Ważnymi wydarzeniami w konspiracyjnym życiu kulturalnym były wystawy plastyczne organizowane w prywatnych mieszkaniach. Ewenementem były nakręcone w Poznaniu konspiracyjne filmy: „Z szarych dni” (obraz życia codziennego polskiej rodziny) i „Zaręczyny u Jakubowskich” (faktycznie wieczornica patriotyczna). W Buku harcerze z Szarych Szeregów zorganizowali tajne kino „Skaut”, w którym prezentowali wykonane przez siebie filmy. Tajna działalność kulturalna często zazębiała się z akcją tajnego nauczania i uzupełniała ją. Większość inscenizacji przeznaczona była dla dzieci. Starano się także uroczyście obchodzić rocznice narodowe i święta religijne.

Także sport w okupowanej Wielkopolsce zejść musiał do podziemia. Władze niemieckie zawiesiły działalność wszystkich stowarzyszeń sportowych i skonfiskowały majątki klubów. Szczególnie ożywioną działalność prowadziły tajne kluby piłki nożnej na terenie Poznania (w 1940 r. utworzono tu konspiracyjny Okręgowy Związek Piłki Nożnej, zrzeszający cztery drużyny). W rozgrywkach o mistrzostwo Poznania w 1941 r. uczestniczyło już 16 drużyn. Podziemne imprezy sportowe bywały przerywane przez policję, a ich uczestnicy represjonowani. Podczas meczów zachowywano duże środki ostrożności, które stały się stopniowo tradycją okupacyjnych rozgrywek i obowiązywały aż do końca wojny. Areną spotkań były m. in. „Admira” na Górczynie, Łęgi Dębińskie, łąki nad Wartą i łąki przy Cytadeli.  29 czerwca 1943 r. doszło do największej wpadki – podczas trwania meczu między drużynami „Łazarza” i „Jeżyc” wkroczyła niemiecka policja i aresztowała część zawodników. Osadzono ich w obozie karnym w Żabikowie. Mimo ciężkich przesłuchań,  Polacy nie zeznali o istnieniu podziemnych organizacji sportowych i zostali zwolnieni po dziesięciu dniach. Po tym incydencie do końca wojny nie przeprowadzono już żadnych rozgrywek w Poznaniu, a sportowe kontakty ograniczyły się do treningów i gier towarzyskich.