Wielkopolanie w konspiracji na terenie Generalnego Gubernatorstwa

i w Powstaniu Warszawskim

Z kampanii wrześniowej 1939 r. i związanej z wybuchem wojny ewakuacji części ludności z terenu Wielkopolski nie powróciło do swych domostw ok. 3 tys. osób, z których większość pozostała na obszarze utworzonego w październiku 1939 r. Generalnego Gubernatorstwa [GG]. W wyniku prowadzonej przez niemieckiego okupanta od jesieni 1939 r. do marca 1941 r. akcji wysiedleń wywiezionych zostało do GG, które miało stać się swoistym rezerwatem dla Polaków, ok. 160 tys. Wielkopolan. Były to przede wszystkim osoby, które mogłyby, zdaniem okupanta, zaangażować się w działalność niepodległościową, a także ludzie zamożni i poważani w swoich środowiskach: inteligencja, urzędnicy, ziemianie, kupcy i przemysłowcy, bogatsi rolnicy. Brutalnie wyrzucani całymi rodzinami ze swoich domostw, ograbieni zostali z majątku, który miał odtąd służyć osiedlanym w Wielkopolsce Niemcom. Setki Wielkopolan zbiegły do GG ratując się przed aresztowaniami i egzekucjami. Wysiedleńcy i uciekinierzy, rzuceni w obce sobie środowiska i często trudne do zaakceptowania warunki egzystencji, wykazywali zwykle duży hart ducha i zaradność. Wielu z nich, ledwie zapewniwszy sobie i swoim rodzinom skromny byt, włączało się w działalność konspiracyjną.

Największa liczba Wielkopolan osiedliła się w Warszawie i na terenie Dystryktu Warszawskiego. Około 5 tys. z nich zasiliło szeregi konspiracji na tym obszarze. Mniej więcej drugie tyle włączyło się w działalność niepodległościową na pozostałym terenie GG. Szczególną rolę odegrała utworzona w Poznaniu organizacja „Ojczyzna”, która od początku 1940 r. prowadziła działalność na terenie GG wśród wysiedlonych z ziem wcielonych do Rzeszy włączając ich w służbę w ramach struktur Polskiego Państwa Podziemnego (PPP). Najwyższe rangą stanowisko cywilne – Głównego Delegata Rządu dla GG (od końca 1941 r. faktycznie Delegata Rządu na Kraj) pełnił Cyryl Ratajski, wieloletni przedwojenny prezydent Poznania. Jan Jacek Nikisch, kierownik organizacji „Ojczyzna”, zasiadał w podziemnym parlamencie – Radzie Jedności Narodowej. Działacze „Ojczyzny” utworzyli w Warszawie Biuro Zachodnie pracujące na rzecz Głównej Delegatury Rządu w Poznaniu i Okręgowych Delegatów Rządu na ziemiach wcielonych do Rzeszy. Zorganizowali akcję pomocy społecznej, tajnej oświaty oraz informacyjno-propagandową. Ta ostatnia dała początek Sekcji Zachodniej (SZ) Departamentu Informacji Delegatury Rządu (DR) na Kraj. Rozbudowana sieć informacyjna dostarczała wiadomości, które wykorzystywano do redagowania obszernych raportów sytuacyjnych dla Rządu RP na uchodźstwie. W ramach SZ wydawano też prasę konspiracyjną: „Ziemie Zachodnie Rzeczypospolitej” i „Zachodnią Straż Rzeczypospolitej” oraz książki. Najważniejsza z nich nosiła tytuł „Z pierwszej linii frontu” i ukazywała politykę okupanta niemieckiego na ziemiach wcielonych do Rzeszy oraz opór polskiej ludności. Prowadzona od początku 1940 r. przez Biuro Oświatowo-Szkolne Ziem Zachodnich (BOSZ) akcja tajnego szkolnictwa objęła nie tylko wysiedleńców ale także dzieci i młodzież miejscową. Komplety na poziomie szkoły średniej nosiły wspólną nazwę Gimnazjum i Liceum Ziem Zachodnich im. Stanisława Konarskiego. Powstawały one często w miejscowościach, które przed wojną nie mogły nawet marzyć o szkolnictwie tego stopnia, np. w Koniecpolu, Łochowie (pow. wągrowski), Starej Wsi (pow. Krasnystaw), Starej Wsi (pow. Brzozów), Zakrzówku (pow. Janów Lubelski). Konspiracyjne szkoły promieniowały także jako ośrodki wychowania patriotycznego (obchodzenie świąt narodowych) oraz życia kulturalno-artystycznego (przedstawienia, koncerty). Z myślą o kształceniu nauczycieli zorganizowano w Częstochowie, Krakowie, Lublinie i w Warszawie trzy licea pedagogiczne i dwa pedagogia. BOSZ zostało w 1942 r. włączone do Departamentu Oświaty DR. W strukturach cywilnych Polskiego Państwa Podziemnego znaczącą rolę odgrywali m. in. Stanisław Tabaczyński (szef Biura Zachodniego), Witold Maringe (dyrektor Departamentu Rolnictwa), Witold Grott (p.o. szefa Sekcji Finansowej),  prof. Zygmunt Wojciechowski, Kirył Sosnowski i Edmund Męclewski (w Departamencie Informacji).

Z inicjatywy działaczy „Ojczyzny” powstała w ramach sił zbrojnych PPP specjalna formacja – Korpus Zachodni Armii Krajowej (AK), który miał przygotować kadry do walki o wyzwolenie ziem wcielonych do Rzeszy. Dowodził nim ppłk. Zygmunt Łęgowski. Jego zastępca ppłk. Franciszek Rataj był też komendantem Okręgu Warszawa-Miasto Narodowej Organizacji Wojskowej (NOW). Komendantem Obszaru Zachodniego AK, któremu podlegały okręgi Poznań i Pomorze był  płk. Stanisław Grodzki. Ks. dr Tadeusz Jachimowski, poległy w Powstaniu Warszawskim, był naczelnym kapelanem AK. Wielkopolanie pełnili służbę w łączności (np. por. Ewa Korczyńska, kurierka zagraniczna Komendy Głównej AK), w dywersji (cichociemny kpt. Adam Borys, dowódca batalionu AK „Parasol”), wywiadzie (por. Tadeusz Mystkowski, szef Biura Studiów wywiadu ofensywnego KG AK czy cichociemny rtm. Stefan Ignaszak, organizator siatki wywiadu ofensywnego). Pionem Kontrwywiadu KG AK kierował Bernard Zakrzewski. W prowadzącej działania wywiadowcze organizacji „Muszkieterowie” ważną rolę pełniła Klementyna Mańkowska z Winnogóry. Ostatnim komendantem Narodowych Sił Zbrojnych (NSZ) był płk. Stanisław Kasznica. Na czele Inspektoratu Ziem Zachodnich NSZ stał płk. Stanisław Thiel. Instruktorzy z Wielkopolski mieli wielki wkład w organizację konspiracji harcerskiej. Pierwszym naczelnikiem Szarych Szeregów był hm. Florian Marciniak, ostatnim – hm. Leon Marszałek. Wydziałem Zachodnim kierował hm. Józef Wiza, a komendantem Chorągwi Wysiedlonych był hm. Roman Łyczywek. Natomiast hm. Stanisław Sedlaczek został pierwszym komendantem związanego z obozem narodowym Harcerstwa Polskiego.

Trudno podać dokładną liczbę Wielkopolan, którzy wzięli udział w Powstaniu Warszawskim. Najwyższą rangę wojskową miał ppłk. Franciszek Rataj który kierował całym Zgrupowaniem na Starym Mieście. Dowódcami batalionów byli: mjr Adam Borys (baon „Parasol”), rtm. Edward Sobeski (baon „Bończa”), mjr Ludwik Gawrych (baon „Gustaw”). Wielu Wielkopolan walczyło w pułku NSZ im. gen. Sikorskiego, Zgrupowaniu „Chrobry II”, batalionach „Gustaw”, „Bończa”, „Parasol”. Grupa pracowników Sekcji Zachodniej wydawała przez cały sierpień 1944 r. na Starym Mieście gazetkę „W Walce”. Juliusz Kolipiński, członek „Ojczyzny”, uczestniczył w pracach Rady Jedności Narodowej. Władysław Psarski poległ prowadząc transport żywności jako zastępca kierownika Wydziału Aprowizacji Rejonowej Delegatury Rządu na Powiślu. Wielkopolanki pracowały w szpitalach powstańczych, pełniły służbę jako sanitariuszki i łączniczki. Poległa w Powstaniu Magdalena Morawska z Jurkowa była łączniczką dowództwa Zgrupowania „Radosław”.

W konspiracji poza terenem warszawskiego istotną rolę odegrali m.in. mjr Łukasz Ciepliński, szef Inspektoratu Rejonowego Rzeszów oraz ppłk Andrzej Rzewuski szef Inspektoratu Rejonowego Lublin. Obaj tragicznie zakończyli życie w rządzonej przez komunistów Polsce. Obwodem Piotrków Trybunalski AK dowodził por. Adam Olasik. Kpt. Sylwester Gośliński działał w Korpusie Zachodnim AK, a w czasie akcji „Burza” był oficerem operacyjnym 7 DP AK. Szefem artylerii 106 DP AK był por. Antoni Nosek. W Okręgu Kielecko-Radomskim dowódcami batalionów byli por. inż. Florian Budniak (w 74 pp AK) i mjr Stefan Kępa (w 2pp Legionów AK). Wielu Wielkopolan walczyło w 25 pp AK Ziemi Piotrkowsko-Opoczyńskiej a także w oddziale partyzanckim NOW „Szczerbiec” w Krakowskiem. Mjr Lech Karol Neyman kierował od lata 1944 r. Okręgiem Kraków NSZ. Por. Jerzy Poray-Wybranowski był zastępcą dowódcy Zgrupowania Partyzanckiego NOW-NSZ „Stepa” na Lubelszczyźnie.

Wyjątkowym dziełem było utworzenie jesienią 1940 r. w Warszawie Uniwersytetu Ziem Zachodnich. Tę konspiracyjną uczelnię powołali wysiedleni z Poznania pracownicy nauki, którzy utracili nie tylko cały swój majątek ale też biblioteki, warsztaty pracy, laboratoria. Rektorami UZZ byli kolejno prof. Dr Ludwik Jaxa-Bykowski i prof. Dr Roman Pollak. Utworzono wydziały: humanistyczny, prawny, lekarski, farmaceutyczny, rolniczy, teologiczny, a nawet Studium Morskie. W 1944 r. na w 170 kompletach skupionych było ponad 2 tys. studentów. Na UZZ odbywały się nawet przewody doktorskie i habilitacyjne. Powstały też dzieła naukowe, np. „Polska-Niemcy. Dziesięć wieków zmagania” prof. Zygmunta Wojciechowskiego. Z czasem pod opieką UZZ zorganizowano kursy uniwersyteckie dla absolwentów konspiracyjnych szkół średnich na terenie Kielc, Jędrzejowa, Częstochowy, Ostrowca Świętokrzyskiego, Radomska, Milanówka i Grodziska Mazowieckiego. Niezależnie, z inicjatywy działaczy „Ojczyzny”, zorganizowane zostały na terenie Warszawy i Krakowa Wyższe Kursy Dziennikarskie.

Dziełem skupionych w organizacji „Ojczyzna” wysiedleńców było też Studium Zachodnie powołane w Warszawie 22 czerwca 1941 r. jako agenda Głównej Delegatury Rządu dla ziem polskich wcielonych do III Rzeszy. Zadaniem Studium było naukowe opracowanie zagadnień stosunków polsko-niemieckich, w tym polityki okupanta niemieckiego w Polsce. Przede wszystkim jednak przygotowywano merytoryczne uzasadnienie roszczeń granicznych Polski na zachodzie i północy (do tzw. Ziem Postulowanych) oraz opracowywano koncepcje sprawnego przejęcia i zagospodarowania tych terenów przez Państwo Polskie po wojnie. Plonem pracy Studium były m.in. wydane w podziemiu trzy książki z cyklu „Ziemie Powracające. Obraz geograficzno-gospodarczy”, obejmujące Śląsk, Ziemię Lubuską i Pomorze Zachodnie oraz Gdańsk i Pomorze Wschodnie.