Wielkopolska Teka Edukacyjna

Akcja „Burza”: operacja wojskowo-polityczna zaplanowana w 1943 r. przez dowództwo Armii Krajowej i rząd polski na uchodźstwie po rezygnacji z planów powszechnego powstania. Zgodnie z założeniami planu „Burza” żołnierze AK w odtwarzanych, przedwojennych, jednostkach Wojska Polskiego mieli samodzielnie bądź wspólnie z Armią Czerwoną wyzwalać kolejne miasta. Równolegle miały się ujawniać terenowe struktury administracyjne Polskiego Państwa Podziemnego i wobec wkraczających Sowietów mieli występować jako jedyni legalni reprezentanci państwa polskiego. Akcję rozpoczęto w styczniu 1944 r., po przekroczeniu przedwojennej granicy Polski przez Armię Czerwoną. Było to szczególnie ważne, gdyż po zerwaniu przez Związek Sowiecki stosunków dyplomatycznych z rządem RP w 1943 r. Józef Stalin pracował nad stworzeniem formuły zależnego od siebie „rządu polskiego”. Jako pierwsze do akcji „Burza” w marcu 1944 r. ruszyły jednostki AK na Wołyniu, następnie w Tarnopolskiem, Lwowskiem, Stanisławowskiem, na Wileńszczyźnie i Nowogródczyźnie. Bezpośrednio za frontowymi jednostkami Armii Czerwonej pojawiały się NKWD i tzw. Smiersz (sowiecki kontrwywiad wojskowy), które okrążały i rozbrajały polskich partyzantów. Dowódców AK wywożono w głąb Związku Sowieckiego, zaś żołnierzom dawano alternatywę: wstąpienie do „ludowego” wojska lub deportacja do ZSRR. Ostatnim akcentem „Burzy” było powstanie warszawskie.

Amnestia 1945 w Wielkopolsce – 22 lipca 1945 r. Krajowa Rada Narodowa uchwaliła amnestię, która zaczęła obowiązywać od 21 sierpnia 1945 r. Powołano tzw. komisje likwidacyjne, w których obok ujawnionych oficerów AK zasiedli funkcjonariusze UB. W rzeczywistości amnestia była jeszcze jednym instrumentem rozpracowania podziemia przez komunistyczne organa bezpieczeństwa. W Wielkopolsce dowodzący WSGO „Warta” oraz Okręgiem Poznańskim DSZ na Kraj ppłk Andrzej Rzewuski był całkowicie przeciwny akcji ujawnieniowej, a swoją decyzję o nieujawnianiu Okręgu podjął bez konsultacji z przełożonymi. Jego zdecydowane stanowisko w tej kwestii oraz przeprowadzona akcja uświadamiania społeczeństwa poprzez wydawaną przez sztab Okręgu Poznańskiego DSZ gazetkę pt. „Strażnica Sumienia” spowodowały, że akcja ujawniania została niemal całkowicie storpedowana. Wobec zaistniałej sytuacji w Okręgu Poznańskim osoby, które podjęły decyzję o ujawnieniu musiały  to zrobić przed komisjami likwidacyjnymi w innych regionach kraju.

Armia Krajowa – konspiracyjna organizacja wojskowa działająca w okresie II wojny światowej na obszarze państwa polskiego w granicach sprzed 1 września 1939 r., stanowiąca integralną część sił zbrojnych RP. Powstała w wyniku przemianowania (rozkazem naczelnego wodza polskich sił zbrojnych, gen. Władysława Sikorskiego z 14 II 1942 r.) Związku Walki Zbrojnej (utworzonego 13 XI 1939 r. z przekształcenia powołanej 27 IX 1939 Służby Zwycięstwu Polski) w AK. Podlegała naczelnemu wodzowi i rządowi Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie.

Z założenia miała zjednoczyć na płaszczyźnie ponadpartyjnej wszystkie grupy zbrojne istniejące w kraju. Stan liczebny AK na rok 1944 szacuje się na 300–350 tys. żołnierzy. Funkcję komendanta głównego pełnili kolejno gen. Stefan Rowecki „Grot” (14 II 1942–30 VI 1943 r.), gen. Tadeusz Komorowski „Bór” (17 VII 1943–2 X 1944 r.) oraz gen. Leopold Okulicki „Niedźwiadek” (3 X 1944-19 I 1945). Na zajętych przez Armię Czerwoną terenach oddziały AK były rozbrajane i likwidowane, a żołnierze podziemia podlegali represjom ze strony NKWD i polskiego aparatu bezpieczeństwa.

Bandy – powszechnie stosowane przez komunistyczne organa bezpieczeństwa oraz propagandę określenie odnoszące się do oddziałów polskiego podziemia niepodległościowego podkreślające ich charakter terrorystyczny i rabunkowy i budujące jego negatywny wizerunek.

Bezpieka – Resort Bezpieczeństwa Publicznego (RBP), powołany 21 VII 1944 r. w ramach Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN). Jeden z  instrumentów w rękach polskich komunistów, który odegrał istotną rolę w dokonywaniu „podboju państwa” i „podboju społeczeństwa”. Służył likwidacji wszelkich form oporu wobec władzy komunistycznej w Polsce. W styczniu 1945 r. nadano mu nazwę Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego (MBP), a od grudnia 1954 r. Komitet do Spraw Bezpieczeństwa Publicznego, a następnie jako Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (MSW). W ramach MBP powołano wojewódzkie, miejskie i powiatowe urzędy bezpieczeństwa publicznego, które tworzono natychmiast po wkroczeniu Armii Czerwonej na kolejne ziemie polskie na zachód od Bugu. MBP zostało wzmocnione poprzez włączenie do niego kilkusetosobowego korpusu oficerów z NKWD, pełniących funkcje doradców, tzw. sowietników. Faktycznie to właśnie oni mieli decydujący wpływ na funkcjonowanie poszczególnych urzędów.

Centralne Więzienie Karne w Fordonie – W połowie XIX stulecia władze pruskie przystosowały obiekt na potrzeby zakładu karnego dla kobiet. Po przejęciu obiektu przez Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego w 1945 r. rozpoczęło tu działalność Centralne Więzienie Karne dla kobiet. W latach 40. i 50. XX w. osadzano tu przede wszystkim więźniarki polityczne: głównie łączniczki i sanitariuszki dzielące tragiczny los żolnierzy podziemia antykomunistycznego, szyfrantki, kurierki, kobiety działające w wywiadzie polskich ośrodków na emigracji, informatorki czy pełnoletnie uczestniczki konspiracji młodzieżowej.

Centralne Więzienie MBP/K ds. BP w Poznaniu na ul. Młyńskiej 1 – Budynki pełniące nieprzerwanie funkcję więzienia od XIX w. do dzisiaj. Po zakończeniu okupacji niemieckiej osadzano w nich jeńców wojennych oraz miejscowych Niemców. Od lutego 1945 przetrzymywano także Polaków, więźniów politycznych, zwłaszcza osoby aresztowane przez Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego. Kary śmierci wykonywano (m. in. Jan Młynarek, szef aresztu) na terenie więzienia lub w okolicznych lasach pod Poznaniem. Podczas Poznańskiego Czerwca 1956 więzienia zostało zdobyte przez demonstrantów a więźniowie (250 osób) uwolnieni. Po wprowadzeniu stanu wojennego 13 XII 1981 r. osadzono w nim na krótko internowane kobiety, które następnie przewieziono do ośrodka w Gołdapi.

 

Centralne Więzienie MBP/K ds. BP w Rawiczu – Budynki pełniące nieprzerwanie funkcję więzienia od XIX w. do dzisiaj. Po wkroczeniu Armii Czerwonej przejęte przez Sowietów, w zarządzie NKWD, następnie przejęte przez Departament Więziennictwa i Obozów MBP. Od sierpnia 1945 osadzano w nim kolejne duże grupy więźniów – żołnierzy polskiego podziemia niepodległościowego (AK i NSZ), ostatni transport tego typu przybył w sierpniu 1956 (uczestnicy Poznańskiego Czerwca’56). W latach 1945-1956 przez więzienie przeszło ok. 20 tysięcy więźniów. Szacuje się, że wówczas zmarło lub zostało zamordowanych ponad 200 więźniów, m. in. Kazimierz Pużak.

Centralne Więzienie MBP/K ds. BP we Wronkach – Budynki pełniące nieprzerwanie funkcję więzienia od XIX w. do dzisiaj. Po wkroczeniu Armii Czerwonej budynki więzienia zostały przejęte przez lokalne władze polskie, które osadziły w nim głównie Niemców oskarżonych o zbrodnie wojenne. Od marca 1945 r. przetrzymywano w nim także więźniów politycznych oraz kryminalnych i recydywistów. W latach 1945-1956 przez więzienie przeszło ok. 16  tysięcy więźniów, zmarło około 250 więźniów, a niektórzy zostali zamordowani przez funkcjonariuszy służby wiezionej lub ich współpracowników (mjr Rudolf Majewski „Leśniak”). Wykonywano kary śmierci na więźniach politycznych. Po wprowadzeniu stanu wojennego 13 XII 1981 r. znajdował się tu ośrodek odosobnienia, w którym osadzono internowanych działaczy NSZZ „Solidarność” i opozycji z północnej Wielkopolski. Ośrodek Odosobnienia we Wronkach, funkcjonował 13 XII 1981 – 5 I 1982. W ośrodku internowano 44 działaczy „S” z woj. pilskiego.

Cenzura – państwowa kontrola publicznego przekazywania informacji, związana z ograniczaniem prawa obywateli do wolności słowa. Cenzura funkcjonowała przez cały okres PRL, przez długi czas jako cenzura prewencyjna, czyli ingerująca w treść książek, artykułów, audycji itd. przed ich wydrukiem czy emisją.

Delegatura Sił Zbrojnych na Kraj – podziemna struktura wojskowa powołana rozkazem p.o. naczelnego wodza gen. Władysława Andersa 7 V 1945 r., po rozwiązaniu struktury konspiracyjnej „Niepodległość” („NIE”). Na jej czele stał delegat sił zbrojnych na kraj płk Jan Rzepecki „Ożóg”. DSZ miała zapewnić łączność podziemia niepodległościowego z Naczelnym Dowództwem w Londynie, a w ramach samoobrony społeczeństwa i pracy konspiracyjnej likwidowano konfidentów nowych władz i NKWD oraz rozpracowywano obsadę personalną i metody działania Urzędu Bezpieczeństwa. Delegat sił zbrojnych był zwolennikiem ograniczania aktywności zbrojnej i wyprowadzania z podziemia żołnierzy rozwiązanej AK. Ostateczną decyzję o rozwiązaniu DSZ, nie czekając na dyspozycje z Londynu, podjął płk Jan Rzepecki 5 VIII 1945 r. Nie oznaczało to jednak końca działalności podziemnej. 2 IX 1945 r. Rzepecki wraz z grupą współpracowników powołał organizację polityczną pod nazwą Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość”, której kadrą stali się niezdekonspirowani żołnierze AK–DSZ.

Inwigilacja – tajna obserwacja jednej osoby lub grupy ludzi. Komunistyczne organa bezpieczeństwa w PRL miały bardzo rozbudowany system inwigilacji osób zaliczonych do kategorii „wrogów ludu” i państwa. Stosowano: perlustrację (kontrolę) korespondencji, podsłuchy, obserwację tajną, a także dokumentację fotograficzną. W ramach represji prowadzono także obserwację jawną, która miała na celu zastraszenie i wywołanie poczucia osaczenia osoby obserwowanej.

Kwatera „Ł” na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach

Więźniów zamordowanych w Warszawie w wyniku zbrodni sądowych lub w trakcie śledztwa w Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego pod osłoną nocy chowano w dwóch miejscach. Do końca 1947 r. obok cmentarza przy ul. Wałbrzyskiej (Służew), następnie zaś, do poł. lat 50. XX w., w kwaterze „Ł” (na tzw. Łączce) Cmentarza Wojskowego na Powązkach. Zwłoki osób zmarłych w więzieniu na Rakowieckiej lub zamordowanych w wyniku tortur zakopywano także w innej części cmentarza, w kwaterze „F”. Dla zatarcia śladów zbrodni część zwłok posypywano wapnem powodującym szybki rozkład ciał. Przez jakiś czas nad grobami funkcjonowało cmentarne śmietnisko. Dodatkowo już w latach 60. XX w. postanowiono pokryć obszar obu kwater metrową warstwą ziemi, pod pretekstem wyrównania i porządkowania terenu. W latach 70. XX w. zaczęto w tej nowej warstwie dokonywać normalnych pochówków.

Mimo szykan i obserwacji terenu przez SB rodziny części ofiar nieoficjalnie otaczały to miejsce czcią, nielegalnie ustawiano na nim krzyże. Ze względu na fakt, że do Warszawy trafiały najpoważniejsze śledztwa, w kwaterze „Ł”, spoczywa panteon bohaterów walki o niepodległość, którzy często mieli równie poważne zasługi w walce z najeźdźcą niemieckim i ze zniewoleniem komunistycznym. Wśród ofiar komunistów skrycie pogrzebanych na Powązkach znaleźli się m.in. Witold Pilecki, członkowie IV Zarządu Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość” (na czele z Łukaszem Cieplińskim), Zygmunt Szendzielarz „Łupaszka” i inni żołnierze AK z Wileńszczyzny, Stanisław Kasznica, Hieronim Dekutowski „Zapora”. W 2012 r. wydobyto szczątki 116 osób, z których część zdołano zidentyfikować.

Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych (Narodnyj Komissariat Wnutriennych Dieł – NKWD) – resort (1934–1946), któremu podporządkowane były policja i wywiad polityczny oraz siły bezpieczeństwa (m.in. milicja, wojska wewnętrzne i ochrony pogranicza) ZSRR. NKWD zarządzał potężnym systemem obozów pracy przymusowej. W polityce wewnętrznej Józefa Stalina NKWD był głównym narzędziem terroru i ludobójstwa wymierzonego w poszczególne warstwy społeczeństwa, jak i narodowości. Siły NKWD działały również na terenach zajętych w latach 1944–1945 przez Armię Czerwoną, w tym w Polsce, gdzie zajmowały się m.in. zwalczaniem podziemia antykomunistycznego. W 1946 r. NKWD został przekształcony w Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (Ministierstwo Wnutriennich Dieł).

Młodzieżowe podziemie niepodległościowe 1944–1956 – konspiracja antykomunistyczna zrzeszająca głównie młodzież szkolną i studencką. Większość grup powstała po 1949 r., a więc w czasie, gdy nie istniały już żadne mechanizmy ograniczające władzę komunistów, po tym jak w latach 1947–1949 komunistyczne organy bezpieczeństwa zlikwidowały ogólnopolskie podziemie i niezależny ruch ludowy w Polsce, a harcerstwo wtłoczyły w ramy młodzieżowego ruchu komunistycznego. Jedną z przyczyn było rozpoczęcie przez władze indoktrynacji w szkołach i placówkach kształcących i wychowujących młodzież, co miało ukształtować „nową mentalność” młodych Polaków. Do 1956 r. w Polsce powstało niemal tysiąc podziemnych grup młodzieżowych, przez które przewinęło się ponad 10 tys. młodych ludzi.

Narodowe Siły Zbrojne – struktura powstała w wyniku rozłamu 1 VII 1942 r. w Narodowej Organizacji Wojskowej na tle umowy scaleniowej z AK. Część NOW, która odmówiła podporządkowania się AK, przyjęła nazwę Narodowe Siły Zbrojne i rozpoczęła proces scaleniowy różnych organizacji konspiracyjnych, głównie o obliczu narodowym. Ostatecznie w skład NSZ weszły m.in. Organizacja Wojskowa Związek Jaszczurczy, Narodowo-Ludowa Organizacja Wojskowa, Polski Obóz Narodowo-Syndykalistyczny. Największy – obok NOW – wkład w tworzenie NSZ miała Organizacja Wojskowa Związek Jaszczurczy. UB i NKWD doprowadziły do rozbicia struktur NSZ. Największą liczebność NSZ osiągnęły w końcowym okresie okupacji niemieckiej – wiosną 1944 r. miały ok. 90 tys. członków. W latach 1945–1947 na terenie kraju funkcjonowało 106 oddziałów i grup zbrojnych. Największym zgrupowaniem była powstała w lipcu 1944 r. na Kielecczyźnie Brygada Świętokrzyska, dowodzona przez ppłk. Antoniego Szackiego „Bohuna”, „Dąbrowskiego”, której szlak bojowy zakończył się w północnych Czechach. Poza działalnością zbrojną bardzo dużą wagę przywiązywano do aktywności wywiadowczej, obejmującej głęboki wywiad wojskowo-polityczny. Równie ważną rolę odgrywała działalność propagandowa. W przeciwieństwie do AK, NSZ nie były finansowane przez rząd polski na uchodźstwie.

„Niepodległość” „NIE”- organizacja konspiracyjna powstała po rozwiązaniu AK. W założeniu miała to być szczególnie głęboko zakonspirowana, szkieletowa sieć złożona z wybranych żołnierzy AK, przygotowana w razie ewentualnej sowieckiej okupacji Polski. Budowę struktur „NIE” rozpoczęto już w 1944 r. w okręgach wschodnich. Po powstaniu warszawskim oraz internowaniu przez Niemców większości oficerów AK przewidzianych na kadrę „NIE” doszło do dezorganizacji tej siatki. Po aresztowaniu przywódców Polskiego Państwa Podziemnego pełniący obowiązki naczelnego wodza gen. Władysław Anders uznał organizację za zdekonspirowaną i 7 maja 1945 r. podjął decyzję o powołaniu Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj.

Polska Zjednoczona Partia Robotnicza (PZPR) – partia komunistyczna rządząca w Polsce w latach 1948–1989, która wcześniej jako Polska Partia Robotnicza w latach 1944-1947 przeprowadziła operację tzw. podboju państwa, przy pełnym wsparciu Związku Sowieckiego. Mimo istnienia partii satelickich (Zjednoczone Stronnictwo Ludowe i Stronnictwo Demokratyczne) – mających nadawać systemowi pozory demokracji – to właśnie PZPR była w rzeczywistości monopolistą w funkcjonującym systemie władzy. PZPR kontrolowała społeczeństwo dzięki dyspozycyjnemu wobec niej aparatowi bezpieczeństwa, będącym jej „tarczą i mieczem” oraz „oczami i uszami”. Powstała w grudniu 1948 r. na skutek połączenia Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Partii Socjalistycznej. Na czele partii stał I sekretarz Komitetu Centralnego, który był faktycznym przywódcą państwa. W PRL funkcję tę pełnili: Bolesław Bierut, Edward Ochab, Władysław Gomułka, Edward Gierek, Stanisław Kania, Wojciech Jaruzelski i Mieczysław Rakowski.

Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL) – 15 marca 1931 r. w wyniku połączenia trzech chłopskich partii politycznych (PSL „Piast”, PSL „Wyzwolenie” i Stronnictwa Chłopskiego) zostało utworzone Stronnictwo Ludowe, które zjednoczyło polski ruch ludowy. W 1938 roku partia zrzeszała około 150 tysięcy członków. W czasie II wojny światowej jako Stronnictwo Ludowe „Roch” weszła w skład władz i struktury Polskiego Państwa Podziemnego, a powołane przez nią Bataliony Chłopskie były drugą po Armii Krajowej pod względem liczebności siłą zbrojną, obejmującą niemal cały teren II Rzeczpospolitej.

Komunistyczne władze polskie, budując w oparciu o Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego marionetkowy rząd podporządkowany Związkowi Sowieckiemu powołały w 1944 r. do życia nową partię o identycznej z przedwojenną nazwie (w celu dezinformacji w środowiskach wiejskich). Prokomunistyczne Stronnictwo Ludowe nie znalazło aprobaty wśród polskich chłopów. Mimo to, potępiając rząd RP na uchodźstwie, wezwały zarazem jego premiera, przedwojennego działacza ludowego, Stanisława Mikołajczyka do włączenia się do budowy nowej partii. W odpowiedzi Mikołajczyk po powrocie do Polski z Londynu powołał do życia w sierpniu 1945 r. Polskie Stronnictwo Ludowe, co wywołało entuzjazm społeczeństwa wiejskiego w kraju. Mikołajczyk wszedł także w skład Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, obejmując stanowisko jego wicepremiera. W krótkim czasie PSL stał się najsilniejszą partią w Polsce i pozostając w opozycji do komunistycznej Polskiej Partii Robotniczej, zrzeszał w czerwcu 1946 r. ponad milion członków. W styczniu 1946 r. na pierwszym kongresie partii uchwalony został jej program zakładający przeprowadzenie reformy rolnej, częściową nacjonalizację przemysłu przy równoczesnym zachowaniu sektora prywatnego, utrzymanie demokratycznego systemu władzy i zapewnienie wolności słowa i przekonań oraz przestrzegania praw obywatelskich. Program ten był atrakcyjny nie tylko dla chłopów, lecz również dla mieszczaństwa i inteligencji. PSL stanowiło realną przeciwwagę dla PPR i miało szanse wygrać wybory, według prognozowanych szacunków uzyskując do 69% głosów. 19 stycznia 1947 r. przeprowadzone zostały wybory do Sejmu, których wyniki zostały sfałszowane. W październiku 1947 Stanisław Mikołajczyk w obawie przed aresztowaniem i procesem politycznym uciekł z Polski, a represje wobec członków i zwolenników PSL w kraju nasiliły się. Z połączenia podporządkowanych komunistycznej władzy szczątków tej partii, przemianowanej jesienią 1947 r. na PSL-Lewica oraz prokomunistycznego Stronnictwa Ludowego powołano 27 listopada 1949 r. Zjednoczone Stronnictwo Ludowe.

 

Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN) – powołany w Moskwie 21 VII 1944 r. z inicjatywy Józefa Stalina, w porozumieniu z Centralnym Biurem Komunistów Polskich oraz przebywającymi w Moskwie przedstawicielami Krajowej Rady Narodowej. Był tymczasowym organem władzy wykonawczej (namiastką rządu „polskiego”) – od 21 VII 1944 do 31 XII 1944 r. Działał na ziemiach polskich wyzwalanych spod okupacji niemieckiej – między przesuwającą się linią frontu sowiecko-niemieckiego a linią Curzona, pod pełną kontrolą Stalina. Zdominowany był przez komunistów polskich i realizował politykę ZSRS. Na czele PKWN stał Edward Osóbka-Morawski. Chcąc uwiarygodnić koalicyjny charakter PKWN, kilka funkcji powierzono przedstawicielom lewicowych, ale niekomunistycznych ugrupowań. Kluczowe stanowiska otrzymali jednak komuniści (Wanda Wasilewska – wiceprzewodnicząca, Stanisław Radkiewicz – Resort Bezpieczeństwa Publicznego). 22 VII 1944 r. został ogłoszony Manifest PKWN, podważający legalność polskich władz na uchodźstwie oraz ich przedstawicielstw krajowych. Zapowiedziano w nim także przeprowadzenie szeregu reform społeczno-gospodarczych. 26 VII 1944 r., na podstawie umowy z ZSRR, PKWN oddał obywateli pod jurysdykcję sowieckich władz wojskowych, a dzień później podpisał w Moskwie umowę o przebiegu polskiej granicy wschodniej na rzece Bug. 31 XII 1944 r. PKWN został przekształcony w Rząd Tymczasowy.

Proces szesnastu – proces szesnastu przywódców Polskiego Państwa Podziemnego toczący się od 18 do 21 VI 1945 r. w Moskwie. Sytuacja władz Polskiego Państwa Podziemnego po konferencji jałtańskiej i rozpoczęciu sowieckiej ofensywy zimowej w 1945 r. uległa zmianie. Rząd Tomasza Arciszewskiego w Londynie całkowicie odrzucił decyzje jałtańskie, natomiast jego reprezentanci w kraju ostrożnie dopuszczali możliwość podjęcia rozmów licząc na wejście do Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej. W marcu 1945 r. kilkunastu czołowych przedstawicieli Polski podziemnej otrzymało oficjalne zaproszenie od Sowietów na rozmowy w Pruszkowie, do których przystąpienie zostało poprzedzone zgodą władz londyńskich. 27 marca przywódcy Polskiego Państwa Podziemnego zostali podstępnie aresztowani, a następnie przewiezieni do Moskwy i osadzeni w więzieniu na Łubiance. Przez cały okres śledztwa oskarżeni przebywali w oddzielnych celach, aby nie mogli uzgodnić wspólnej wersji składanych zeznań. Proces przeprowadzono szybko i niedbale, rozprawa trwała zaledwie trzy dni. 21 czerwca ogłoszono wyrok – nie orzeczono kar śmierci tylko wieloletniego więzienia, jednak okresu odbywania kary nie przeżyli Leopold Okulicki, Stanisław Jankowski i Jasiukiewicz.

Protesty studenckie w Poznaniu (13-14 maja 1946) – do jednej z pierwszych konfrontacji pomiędzy narzuconą komunistyczną władzą a społeczeństwem doszło w połowie maja 1946 r. Władze postanowiły zakazać publicznych obchodów legalnego święta 3 Maja. Wywołało to protesty młodzieży akademickiej i szkolnej w kilkudziesięciu miejscowościach — do największych protestów doszło w Krakowie. Na znak solidarności z młodzieżą krakowską studenci Akademii Handlowej i Uniwersytetu Poznańskiego ogłosili 13 maja 1946 r. strajk solidarnościowy. Tego dnia około godziny 15.00 uformowali pochód, który ruszył spod Kaponiery na plac Kolegiacki, pod gmach Urzędu Wojewódzkiego, aby wręczyć petycję domagającą się uwolnienia studentów w Krakowie. Na placu zgromadzonych było od 1,5 do 4,5 tys. osób. Wkrótce plac otoczyły jednostki UB i MO, które zaczęły aresztować studentów. Zatrzymano, według różnych danych, od sześciuset do tysiąca osób. Większość aresztowanych wypuszczono do 15 maja 1946 r. Pięciorgu z nich wytoczono proces, skazując na kary w zawieszeniu.

Radio Wolna Europa (RWE) – rozgłośnia, która powstała z inicjatywy Amerykanów w 1949 r. Celem było umożliwienie działania politykom, publicystom itd. będących emigrantami z krajów, które po II wojnie światowej znalazły się w strefie wpływów sowieckich. RWE nadawało w kilku językach, również w języku polskim, w ramach Rozgłośni Polskiej RWE, którą w latach 1952–1976 kierował Jan Nowak-Jeziorański. Głównym zadaniem RWE była walka z komunistyczną, oficjalną propagandą w Polsce. Starano się przekazywać prawdziwe informacje z kraju i ze świata, ukazywać prawdę historyczną. Rozgłośnia stała się forum reprezentowania rożnych opinii, stosujących zasadę wolności słowa. W związku z treściami wrogimi ustrojowi komunistycznemu radio było w Polsce i innych krajach bloku wschodniego zagłuszane. Rozgłośnia Polska RWE nadawała do 1994 r.

Reglamentacja – regulowanie bądź ograniczanie kupna, produkcji lub sprzedaży pewnych artykułów. Stosowana często w PRL przez władze w związku z problemami gospodarczymi państwa, które cechował permanentny niedobór żywności innych produktów na rynku. System wprowadzano za pomocą specjalnych kartek i przydziałów. W latach osiemdziesiątych reglamentacja nie poprawiła sytuacji – mimo wprowadzenia ograniczeń władza nie potrafiła dostarczyć do sklepów odpowiedniej ilości żywności i innych towarów. Ostatecznie reglamentację zniesiono w lipcu 1989 r.

Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej – zgodnie z ustaleniami konferencji w Jałcie, 28 VI 1945 r. powołano Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej. Decyzje poprzedziła konferencja w Moskwie, z udziałem przedstawicieli KRN, Rządu Tymczasowego oraz części polityków związanych dotychczas z obozem londyńskim, na której porozumiano się w sprawie utworzenia nowego gabinetu. Premierem TRJN został Edward Osóbka-Morawski, a wicepremierami Władysław Gomułka oraz Stanisław Mikołajczyk. Taki skład oznaczał faktyczną dominację komunistów. Wobec powstania TRJN 1 VII 1945 r. zakończenie swojej działalności ogłosiła Rada Jedności Narodowej. W krótkim czasie TRJN uzyskał uznanie Francji, Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych, co jednocześnie oznaczało cofnięcie poparcia dla rządu polskiego na uchodźstwie w Londynie. Głównym zadaniem TRJN miało być przeprowadzenie w jak najkrótszym czasie wyborów do parlamentu. Największym legalnym opozycyjnym wobec komunistów ugrupowaniem stało się Polskie Stronnictwo Ludowe ze Stanisławem Mikołajczykiem na czele.

Wielkopolska Samodzielna Grupa Ochotnicza „Warta” (WSGO „Warta”) – W Wielkopolsce największą organizacją antykomunistyczną była WSGO „Warta”. Twórcą i zarazem dowódcą grupy był ostatni komendant Okręgu Poznańskiego Armii Krajowej, ppłk Andrzej Rzewuski ps. „Przemysław”, „Hańcza”, „Wojmir”. Ppłk Rzewuski nie wykonał rozkazu z 19 stycznia 1945 roku o rozwiązaniu AK i podjął decyzję o pozostaniu w konspiracji. Jednak formalnie organizacja ta została powołana późniejszym rozkazem 10 maja 1945 r. Podjęto akcję podporządkowania oddziałów partyzanckich oraz obrony ludności polskiej przed rozbojami. Starano się informować ludności o rzeczywistej sytuacji politycznej poprzez wydawaną nielegalną gazetkę „Strażnica Sumienia” i ulotki. „Warta” była organizacją silnie rozbudowaną w terenie. Rzewuski bazował na dawnych siatkach konspiracyjnych AK. Organizacja składała się z dowództwa grupy, siedmiu komend rejonowych, komend obwodowych, placówek i plutonów. Liczebność organizacji szacuje się na 5-6 tysięcy żołnierzy.

W czerwcu 1945 r. ppłk Andrzej Rzewuski otrzymał nominację na delegata Okręgu Poznańskiego Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj – ogólnopolskiej struktury antykomunistycznej będącej naturalną kontynuatorką AK. Zdecydował się pełnić równolegle zarówno funkcję Delegata Okręgu, jak i zwierzchnika WSGO „Warta”. Trudno dziś precyzyjnie ustalić, jakie były zależności między funkcjonującą wcześniej organizacją WSGO „Warta” a Okręgiem Poznańskim DSZ. Organizacja prowadziła również rozmowy mające na celu podporządkowanie sobie innych antykomunistycznych siatek. Jednym z zadań poznańskiej Delegatury Okręgu było prowadzenie wywiadu politycznego, gospodarczego, społecznego oraz wojskowego na terenie województwa poznańskiego. Sprawozdania Delegatury były od połowy czerwca do września 1945 r. przesyłane do Obszaru Zachodniego DSZ w kraju, a następnie do Londynu. Ważnym zadaniem była także Akcja „Ż”, którą prowadzono w całym kraju. Koncentrowała się ona na krzewieniu antykomunistycznej propagandy wśród żołnierzy „ludowego” Wojska Polskiego, orientowaniu się w panujących w nim nastrojach oraz na działalności wywiadowczej dotyczącej rozmieszczenia poszczególnych jednostek wojskowych na terenie kraju. Rozpoznano jednostki wojskowe w dwudziestu jeden miejscowościach Wielkopolski. WSGO „Warta” formalnie podporządkowała sobie nie mniej niż siedem oddziałów zbrojnych: por. Jana Kempińskiego ps. „Błysk”, ppor. Zygmunta Borostowskiego ps. „Bora”, por. Feliksa Antoniewicza ps. „Rak”, ppor. Czesława Mocka ps. „Spirytus”, Jana Skiby ps. „Strzała”, por. Ludwika Sinieckiego ps. „Szary” oraz NN ps. „Tarzan”. Prawdopodobnie również oddział dowodzony przez Gedymina Rogińskiego ps. „Dzielny”, podlegał dowództwu WSGO „Warta”. Podporządkowywanie oddziałów partyzanckich nie zawsze kończyło się sukcesem, a niektórzy dowódcy przeprowadzali akcje zbrojne wbrew wyraźnym rozkazom dowództwa. Działalność WSGO „Warta” była finansowana ze środków otrzymywanych z Obszaru Zachodniego DSZ dla poznańskiej Delegatury. Przed utworzeniem Delegatury fundusze pozyskiwano czasami poprzez akcje ekspropriacyjne.

Ppłk Rzewuski był zdecydowanie przeciwny przejściu podległych mu struktur wojskowych do powstającego od września 1945 r. Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”. Natomiast obaj zastępcy Rzewuskiego — ppłk Sylwester Gośliński oraz mjr/ppłk Nowicki „Czerwiński” — zamierzali włączyć struktury „Warty” do powstającego Okręgu Poznań WiN. Na tym tle doszło do rozłamu w Komendzie Okręgu, a poznańskim prezesem WiN został Gośliński, który przejął część lokalnych struktur „Warty”. Natomiast Rzewuski kontynuował działalność wyłącznie w WSGO „Warta”. Z tego powodu przez wiele lat historycy mieli problem z odpowiednim umieszczeniem tej organizacji na mapie organizacji antykomunistycznych. Ostatecznie zgodnie z rozkazem szefa Sztabu Naczelnego Wodza, gen. Stanisława Kopańskiego nawołującym do rozwiązania wszystkich organizacji wojskowych w kraju, 15 listopada 1945 r. ppłk Rzewuski wydał rozkaz o rozwiązaniu WSGO „Warta”. Jednak już wówczas poznański Urząd Bezpieczeństwa był na jego tropie. Dowództwo grupy było rozpracowywane przez agenta o pseudonimie „A.70”. Już 26 listopada 1945 r. aresztowano Rzewuskiego i jego bliskich współpracowników. Do końca 1945 r. zostały rozpracowane niemal wszystkie rejony, a ich szefowie znaleźli się w aresztach.

Więzienie Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego na warszawskim Mokotowie

W czasie powstania warszawskiego na terenie kompleksu więziennego na Mokotowie Niemcy dokonywali masowych egzekucji. Krótko po zajęciu miasta przez Armię Czerwoną, do marca 1945 r., wykorzystywali je Sowieci, a następnie Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego (MBP). Więzienie miało w dużej mierze charakter śledczy, a nie karny. Trafiali tu z całej Polski ludzie podejrzewani przez komunistyczny aparat represji o najcięższe przestępstwa polityczne. Tutaj prowadzono śledztwa, których część stanowiły brutalne oraz wyniszczające – zarówno fizycznie, jak i psychicznie – przesłuchania i tortury, przygotowywano akty oskarżenia, prowadzono rozprawy sądowe, a także wykonywano egzekucje. Pobyt w tym miejscu wiązał się ze szczególnie fatalnymi warunkami bytowymi, w nadmiernie zagęszczonych celach przebywało od 100 do 180 zatrzymanych. Symbolem represji komunistycznych stał się pawilon X więzienia mokotowskiego oraz pawilon XII przez więźniów ironicznie nazywany „pałacem cudów”. Zwłoki więźniów zamordowanych lub straconych na Rakowieckiej nie były wydawane rodzinom. Według niepełnych danych w więzieniu Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego na Mokotowie śmierć poniosło ok. tysiąca osób, w tym wielu dowódców i wybitnych oficerów Polskiego Państwa Podziemnego z okresu wojny i organizacji niepodległościowych stawiających opór komunistom.

Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” (WiN) – największa organizacja konspiracyjna działająca w Polsce w pierwszych latach powojennych. 2 IX 1945 r. pod przewodnictwem płk. dypl. Jana Rzepeckiego utworzyła je grupa wysokich oficerów rozwiązanej w styczniu tr. AK. Kadrę WiN mieli tworzyć głównie niezdekonspirowani eks-żołnierze AK. Głównymi celami organizacji miało być gromadzenie informacji o sytuacji społeczno-politycznej w kraju, a także prowadzenie wśród społeczeństwa propagandy niepodległościowej. Nadzieję na zachowanie niepodległości Polski upatrywali w wygranej ugrupowań niekomunistycznych w zbliżających się wyborach parlamentarnych. Rzepecki i jego współpracownicy byli przeciwni kontynuowaniu oporu zbrojnego przez poakowskie oddziały partyzanckie i podejmowali systematyczne wysiłki, aby je rozwiązać. Zabiegi te nie zawsze spotykały się ze zrozumieniem ze strony lokalnych dowódców, którzy niechętnie podporządkowywali się nowym wytycznym.

____________________________________________________

21 postulatów – drewniane tablice z 21 postulatami zostały wywieszone 17 sierpnia 1980 r. podczas strajku robotników na bramie Stoczni Gdańskiej. Zostały wpisane na listę UNESCO „Pamięć Świata”, na której znajdują się najbardziej wartościowe dokumenty świata.

Agencja Fonograficzna Zakres w Poznaniu – działała w latach 1986-1989 w Poznaniu. W tym czasie nagrała domowymi sposobami i rozpowszechniła około 2 tys. kaset magnetofonowych z audycjami poświęconymi m.in. historii (Poznański Czerwiec 1956) , kulturze niezależnej i problemom społecznym, reportażami (pielgrzymka do Polski papieża Jana Pawła II) oraz koncertami (Jacka Kaczmarskiego, Antoniny Krzysztoń i in.). Audycje nagrywane były na sprzęcie pozyskanym z Europy Zachodniej, a następnie przegrywane na kasety rodzimej produkcji.

„Bibuła”, drugi obieg, wydawnictwa bezdebitowe – popularne określenia niezależnego ruchu wydawniczego w Polsce, który szczególnie rozwinął się w latach 1976–1989. Prasa i książki wydawane były poza obowiązującą cenzurą. W ZSRS wydawnictwa tego typu były nazywane samizdatami. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX w. powstało bardzo wiele tytułów prasowych w nakładach od kilkunastu kopii (przepisywanych często na maszynie do pisania) do kilkudziesięciu tysięcy egzemplarzy, drukowanych na powielaczach. Natomiast w ciągu 16 miesięcy istnienia tzw. pierwszej „Solidarności” ukazywało się około 2 tys. pism, głównie poza cenzurą. Ogólnie liczbę drukowanych nielegalnie tytułów szacuje się na ponad 5 tys. Działalność wydawniczą prowadziły wszystkie środowiska opozycyjne (intelektualiści, robotnicy, rolnicy, środowiska twórcze, studenci, uczniowie itd.). Stosowano rożnego rodzaju techniki, np.: ramkę z białkowymi matrycami, sitodruk, offset. Wykorzystywano niejednokrotnie z trudem zdobyty, reglamentowany przez władze papier (z reguły bardzo kiepskiej jakości), farbę drukarską kupowaną od zawodowych drukarzy lub tworzoną samodzielnie (np. pastę do prania „Komfort”, zabarwioną domieszką farby lub tuszu). Pojęcie „drugi obieg” obejmuje także literaturę przemycaną z Zachodu. Za druk, przemyt, kolportaż, a także samo posiadanie nielegalnych wydawnictw groziły surowe kary, nawet do kilku lat więzienia.

Cenzura – państwowa kontrola publicznego przekazywania informacji, związana z ograniczaniem prawa obywateli do wolności słowa. Cenzura funkcjonowała przez cały okres PRL, przez długi czas jako cenzura prewencyjna, czyli ingerująca w treść książek, artykułów itd. przed ich wydrukiem.

„Czas Kultury” –  czasopismo wydawane w latach 1985-1990 przez poznański oddział Solidarności Walczącej.  Na jego łamach publikowane były teksty o tematyce historycznej i kulturalnej, rodzima i zagraniczna twórczość literacka, wywiady z intelektualistami. Znaczące miejsce zajmowały publikacje utworów autorów związanych ze środowiskiem poznańskim, m.in. Romana Chojnackiego, Lecha Dymarskiego, Rafała Grupińskiego, czy Tadeusza Żukowskiego. Od 1990 r. rozpoczęto wydawanie pisma w obiegu oficjalnym.

Festiwal w Jarocinie – największy w Polsce, a zarazem w krajach satelickich Związku Sowieckiego organizowany w latach 80-tych XX wieku festiwal niezależnej od władz muzyki rockowej. W 1970 jarociński klub Olimp rozpoczął organizację imprez muzycznych, które do 1979 r. nosiły nazwę Wielkopolskie Rytmy Młodych. Oprócz wykonawców amatorskich występowali na nich muzycy profesjonalni, których utwory emitowane były w radio i telewizji, a płyty sprzedawane w oficjalnym obiegu wydawniczym. Repertuar obejmował szeroko pojmowaną muzykę rozrywkową. Występy odbywały się w jarocińskim Domu Kultury i nagradzane były Złotymi, Srebrnymi i Brązowymi Kameleonami. W 1980 r. po raz pierwszy festiwal przyjął nazwę Ogólnopolski Przegląd Muzyki Młodej Generacji (od 1983 roku przemianowany na Festiwal Muzyków Rockowych), a jego repertuar obejmował głównie muzykę rockową, z dużym udziałem popularnego w Polsce w tym okresie heavy metalu, punk rocka, postrocka i reggae. Edycje Festiwalu w takiej formule odbyły się także w kolejnych latach, nawet w czasie stanu wojennego 1982 r., kiedy nie zostały zorganizowane festiwale muzyki rozrywkowej w Opolu Na jego scenach występowały amatorskie zespoły tworzone przez początkujących muzyków lub pozostające poza oficjalnym rynkiem muzycznym, niepromowane w rozgłośniach radiowych czy telewizji. Wymagająca festiwalowa publiczność wielokrotnie przerywała występy nieakceptowanych artystów, nierzadko przechodząc do rękoczynów. Taki ostracyzm spotykał szczególnie grupy muzyczne promowane w oficjalnych mediach. Amatorskie nagrania koncertów trafiały do muzycznego obiegu na tysiącach kaset magnetofonowych przegrywanych w warunkach domowych na nieprofesjonalnym sprzęcie. Dzięki Festiwalowi zwiększały popularność zespoły prezentujące muzykę i kulturę alternatywną, chociaż niektóre z nich jak np. Dezerter nie były dopuszczane do udziału w nim z względu na zbyt radykalne treści polityczne i społeczne prezentowane w tekstach. Od 1983 r. teksty utworów zatwierdzane były przez cenzurę. Funkcjonariusze milicji i służby bezpieczeństwa starali się również kontrolować i inwigilować uczestników oraz widzów festiwalu, chociaż popularna była także opinia, że Festiwal w opinii władz pełnił funkcję wentylu bezpieczeństwa i rozładowywał frustracje społeczne ówczesnej młodzieży. Największe edycje Festiwalu gromadziły ponad 20 tysięcy publiczności i kilkadziesiąt zespołów. W czasie Festiwalu w Jarocinie organizowane były różne imprezy towarzyszące, a samo miasto na kilka dni wypełniała atmosfera młodzieżowego buntu i poczucia wolności, co z reguły spotykało się z akceptacją jego stałych mieszkańców. Bez wątpienia uczestnicy Festiwalu mieli większą swobodę prezentowania swoich radykalnych poglądów, ekscentrycznego ubioru, fryzur czy zachowania, zwalczanego na co dzień przez Milicję Obywatelską na ulicach.

„Hipolit” – pismo „Solidarności” Zakładów im. Hipolita Cegielskiego (HCP) w Poznaniu wydawane od kwietnia 1984 do czerwca 1989 r. Publikowane były w nim informacje m.in. o sytuacji i organizacji pracy Zakładów, organizowanych akcjach protestacyjnych, oświadczenia i informacje o działalności  podziemnej „Solidarności” w Poznaniu i kraju. Jako najdłużej wydawane podziemne pismo w poznańskich zakładach pracy kolportowane było głównie na terenie HCP.

Internowanie – w okresie stanu wojennego przymusowe przetrzymywanie osób uznanych za niebezpieczne dla państwa bez procesu i wyroku sądowego, głównie o działaczy Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”. Wydano ponad 10 tys. decyzji o internowaniu. W całej Polsce utworzono 52 ośrodki odosobnienia, które nazywano potocznie internatami. Często były nimi więzienia np. Białołęka, Gębarzewo, Ostrów Wielkopolski, Wronki, Rawicz, Strzebielinek, Wierzchowo Pomorskie) lub ośrodki wczasowe (np. Darłówek, Gołdap, Jaworze).

Inwigilacja – tajna obserwacja jednej osoby lub grupy ludzi. Komunistyczne organa bezpieczeństwa w PRL miały bardzo rozbudowany system inwigilacji osób zaliczonych do kategorii „wrogów ludu” i państwa. Stosowano: perlustrację (kontrolę) korespondencji, podsłuchy, obserwację tajną, a także dokumentację fotograficzną. W ramach represji prowadzono także obserwację jawną, która miała na celu zastraszenie i wywołanie poczucia osaczenia osoby obserwowanej.

Kabaret Tey – utworzony w 1970 r. w Poznaniu, zawodowy kabaret, wywodzący się z amatorskiego kabaretu Klops, działającego od połowy lat 60-tych na Wyższej Szkole Wychowania Fizycznego w Poznaniu. Założyli go Zenon Laskowik, Krzysztof Jaślar i Aleksander Gołębiowski, w późniejszym okresie do kabaretu dołączył Rudi Shuberth i Janusz Rewiński, zastąpiony następnie przez Bohdana Smolenia oraz Zbigniew Górny. Początkowo przedstawienia odbywały się w Sali przy ul. Masztalarskiej, później przejściowo w budynku harcówki na Boninie, a później w dawnym klubie seniora przy ul. Woźnej, który został przyznany kabaretowi za wstawiennictwem prezydenta miasta Andrzeja Wituskiego.

Pierwszy występ miał miejsce 17 września 1971 r., co do czasów obecnych upamiętniane jest przez fanów kabaretu, którzy tego dnia ustawiają przed jego byłą siedzibą na chodniku zapalone świeczki. W 1973 r. kabaret został nagrodzony na Festiwalu Piosenki Polskiej w Opolu. W 1974 r. zespół opuścił Krzysztof Jaślar, którego twórczość objęta została przez władze całkowitą cenzurą. Powrócił do niego w 1978 r. by współtworzyć z Laskowikiem najsłynniejsze przedstawienia („Narodziny gwiazdy”, „Śpiew, balet, piosenka”, „Z tyłu sklepu” oraz „Na granicy”. W 1984 r. kabaret zmienił nazwę na Teyatr. Ostatnie przedstawienie w Polsce miało miejsce w 1987 r., natomiast ostatni występ kończący działalność zespołu wykonano dla Polonii w USA w 1988 r.

Tematyka przedstawień Teya koncentrowała się na ukazywaniu absurdów rzeczywistości PRL i ośmieszaniu oficjalnej propagandy. Laskowik i Smoleń wykreowali duet sceniczny, który w czasie występów pod pozorem chęci przestrzegania autocenzury, prezentował treści nieakceptowane przez ówczesne władze, m. in. relacje polsko-sowieckie czy codzienne realia kryzysu gospodarczego.

Klasztor oo. dominikanów i Duszpasterstwo Akademickie w Poznaniu – wzniesiony w 1937 r. zespól klasztorny od początku ukierunkowany był na prowadzenie ewangelizacji i wychowania środowisk studenckich Poznania. Działające przy klasztorze Duszpasterstwo Akademickie było wielokrotnie szykanowane przez komunistyczne władze. Od 1974 r. jego działalności przewodniczył ojciec Honoriusz Kowalczyk, który zginął tragiczną śmiercią w maju 1983 r. Klasztor współpracował z ze środowiskami opozycyjnymi, udostępniał swoje pomieszczenia na wykłady i spotkania, uczestniczył w kolportażu wydawnictw, a po wprowadzaniu stanu wojennego udzielał pomocy represjonowanym i ich rodzinom oraz rozdzielał dary przesyłane z Zachodu. W jego kościele odprawiane były okolicznościowe nabożeństwa w patriotycznych i niepodległościowych intencjach.

 

Kluby Inteligencji Katolickiej – stowarzyszenia katolików świeckich powstałe w 1956 r. Niezależne od siebie organizacyjnie, powoływane w poszczególnych miastach Polski Kluby zrzeszały osoby zainteresowane intelektualnym pogłębianiem wiedzy i wiary, a także niesieniem pomocy potrzebującym. Od 1976 r. ich członkowie współpracowali z KOR oraz ROPCiO, a od początku lat osiemdziesiątych ze środowiskami „Solidarności”. W Wielkopolsce Kluby Inteligencji Katolickiej powołane zostały m. in. w Poznaniu oraz Kaliszu. 13 grudnia 1981 działalność wszystkich Klubów została tymczasowo zawieszona. W 1983 r. władze zezwoliły na wznowienie działalności 40 Klubom. W 1989 r. członkowie KIK uczestniczyli w negocjacjach opozycji z władzami oraz w obradach Okrągłego Stołu. Z tym środowiskiem związany był Tadeusz Mazowiecki, który objął urząd premiera pierwszego rządu powołanego po pierwszych częściowo wolnych wyborach do Sejmu i Senatu w 1989 roku.

Kolportaż – dystrybucja prasy. W okresie PRL kolportaż niezależnej prasy, literatury i ulotek drukowanych przez opozycję był nielegalny i wiązał się z represjami, także karą wiezienia. Polegał na rozprowadzaniu tzw. „bibuły” m. in. w zakładach pracy lub przekazywaniu egzemplarzy zaufanym osobom.

Komitet Obudowy Pomnika Kardynała Ledóchowskiego w Ostrowie Wielkopolskim – został zawiązany 17 maja 1982 r. od patronatem prymasa Polski kardynała Józefa Glempa. Za swój cel uznał odbudowę w mieście pomnika kardynała Mieczysława Halki-Ledóchowskiego, który w latach 1874-1876 był więziony w tamtejszym więzieniu przez władze pruskie za obronę polskiego narodu i Kościoła. Poprzedni pomnik kardynała, wzniesiony po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, został zniszczony w czasie II wojny światowej przez okupacyjne władze niemieckie. Pomnik został odsłonięty i poświęcony w 1984 r. przez prymasa Polski kardynała Józefa Glempa, który w czasie wygłoszonej przez siebie homilii określił stosunek polskiego Kościoła do państwa i zadeklarował pomoc represjonowanym.

Komitet Obrony Robotników (KOR), (następnie, od 1977 r.) Komitet Samoobrony Społecznej „KOR” (KSS „KOR”) – utworzony 23 września 1976 r. przez przedstawicieli inteligencji, organizował pomoc dla ofiar represji po wydarzeniach z czerwca 1976 r., głownie robotników zakładów pracy w Ursusie i Radomiu. Wśród założycieli i współpracowników znaleźli się m. in.: Jerzy Andrzejewski, Stanisław Barańczak, Konrad Bieliński, Seweryn Blumsztajn, Bogdan Borusewicz, Andrzej Celiński, Mirosław Chojecki, Ludwik Cohn, Leszek Kołakowski, Anka Kowalska, Jacek Kuroń, Edward Lipiński, Jan Józef Lipski, Jan Lityński, Antoni Macierewicz, Adam Michnik, Halina Mikołajska, Ewa Milewicz, Emil Morgiewicz, Piotr Naimski, Jerzy Nowacki, Wojciech Onyszkiewicz, Antoni Pajdak, Zbigniew Romaszewski, Jozef Rybicki, Aniela Steinsbergowa, Adam Szczypiorski, Henryk Wujec, Wacław Zawadzki, ks. Jan Zieja, Wojciech Ziembiński.

Działał jawnie, lecz przez władze PRL uznawany był za nielegalny. 29 września 1977 r. KOR przekształcił się w Komitet Samoobrony Społecznej „KOR” (z zadaniem walki z represjami z powodów politycznych i przejawami łamania prawa oraz wspierania niezależnych inicjatyw społecznych). Komitet wydawał ukazujące się poza cenzurą pismo m. in. „Robotnik”. W 1980 r. wielu jego członków aktywnie włączyło się w działalność powstałego NSZZ „Solidarność”. Podczas I Krajowego Zjazdu Delegatów NSZZ „Solidarność”, we wrześniu 1981 r., KSS „KOR” dokonał samorozwiązania.

Komitet Obrony Więzionych za Przekonania – powołany 10 grudnia 1980 r. przez Krajową Komisję Porozumiewawczą NSZZ „Solidarność” w Warszawie. Następnie powstała sieć komitetów w wielu miastach. Ich celem było organizowane akcji na rzecz uwolnienia więźniów politycznych, takich jak członkowie Konfederacji Polski Niepodległej, którzy zostali uwięzieni we wrześniu 1980 r., mimo że w porozumieniach sierpniowych zawarto punkt o zniesieniu represji za przekonania polityczne. Najsłynniejszymi i najbardziej radykalnymi akcjami komitetów były protesty głodowe. Poza tym prowadzono działalność ulotkową, organizowano marsze i manifestacje, zbierano podpisy pod petycjami.

Komitet Obywatelski przy Przewodniczącym NSZZ „Solidarność” Lechu Wałęsie (KO) – powołany 18 grudnia 1988 r. Tworzyła go grupa 135 osób zaproszonych przez Lecha Wałęsę. Dominującą rolę odgrywali doradcy przewodniczącego Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność” z lat 1980–1981, byli działacze Komitetu Samoobrony Społecznej „KOR” i intelektualiści katoliccy. KO stanowił zaplecze NSZZ „Solidarność” do rozmów przy Okrągłym Stole, wraz z powstającymi komitetami regionalnymi i lokalnymi kierował kampanią wyborczą przed wyborami tzw. kontraktowymi, zatwierdzał również listy kandydatów na posłów i senatorów. 4 czerwca 1989 r. odnieśli oni zdecydowane zwycięstwo, obsadzając wszystkie ze 161 możliwych miejsc w Sejmie oraz 99 na 100 miejsc w Senacie. W sejmie kontraktowym parlamentarzyści KO utworzyli Obywatelski Klub Parlamentarny.

Konfederacja Polski Niepodległej (KPN) – pierwsza antykomunistyczna partia polityczna w PRL, założona w 1979 r. przez Leszka Moczulskiego. Odwoływała się do tradycji piłsudczykowskiej. Członkowie KPN wielokrotnie otwarcie występowali przeciw władzy komunistycznej, za co byli represjonowani. W 1980 r., pomimo powstania NSZZ „Solidarność” władze komunistyczne aresztowały przywódców KPN, a w 1981 r. odbył się ich proces, w którym zapadły wyroki kilkuletniego więzienia. Aktywność KPN wzrosła po 1984 r., gdy więzienie opuścił Moczulski. W 1989 r. KPN wystawił w wyborach własnych kandydatów. W Poznaniu kandydatem był Wojciech Pęgiel.

Kościół i klasztor oo. jezuitów w Kaliszu – przy klasztorze od lat 60-tych XX wieku działała Grupa Czwartkowa skupiająca świecką opozycję demokratyczna. W latach 70-tych powstały przy nim również Duszpasterstwo Inteligencji oraz tzw. Szkoła Jezuicka, która proklamowała deklarację „żadnych flirtów z komuną”. W tym czasie  również w klasztorze odbywały się spotkania kaliskiej grupy ROPCiO. W 1980 r. jezuici podjęli współpracę z tworzącą się „Solidarnością”. Po wprowadzeniu stanu wojennego przechowywali jej ocalałe dokumenty i środki finansowe, a rektor Kolegium Jezuitów o. Stefan Dzierżek powołał do działania Sekcję Pomocy Pozbawionym Wolności i Pracy i Ich Rodzinom z Powodu Stanu Wojennego, przekształconą następnie w oddział Prymasowskiego Komitetu Pomocy Osobom Pozbawionym Wolności i Ich Rodzinom. W 1981 i 1982 r.  w kościele przedstawione zostały żłóbki bożonarodzeniowe o patriotycznej wymowie, nawiązującej do rzeczywistości  stanu wojennego, za co rektor Dzierżek został aresztowany. W 1984 klasztorze przedstawiono wystawę „Wojna polsko-bolszewicka 1919-1920”. W 1989 r. w klasztorze odbywały się spotkania „Solidarności” związane z odnowieniem jej legalnych struktur.

Kultura niezależna – działania w obszarze kultury i sztuki poza oficjalnym, obowiązującym nurtem państwowym, który był kontrolowany przez cenzurę. Kultura niezależna przełamywała monopol, który próbował narzucić aparat rządowo-partyjny. W latach osiemdziesiątych XX w. stanowiła jeden z najważniejszych elementów „społeczeństwa podziemnego”. W tzw. „drugim obiegu” publikowano setki książek, wydawano czasopisma o rożnej tematyce, drukowano plakaty i znaczki pocztowe, organizowano niezależne wystawy malarstwa, rzeźby itd., wystawiano sztuki teatralne, organizowano koncerty, prezentowano filmy. Bardzo szybko największym mecenasem znacznej części kultury niezależnej w PRL stał się Kościół katolicki.

„Lech”. Gazeta wojenna Regionalnego Komitetu Strajkowego NSZZ «Solidarność» w Pile” – czasopismo wydawane od marca 1982 do maja 1986. Na jego łamach publikowane były artykuły i informacje na temat sytuacji politycznej w kraju, Wielkopolsce i Pile oraz przedruki z innych pism podziemnych. Oprócz tego zespół redakcyjny Lecha emitował banknoty-cegiełki, broszury, kalendarze-cegiełki, plakaty, ulotki oraz wspierał druk „Fundamentalisty”, pisma oddziału Solidarności Walczącej w Pile

„Magazyn Polski Walczącej Regionu Wielkopolska Południowa” – odwołujące się do wartości katolickich radykalne pismo wydawane w Kaliszu od grudnia 1982 do lipca 1983 przez podziemne struktury kaliskiej „Solidarności”. Publikowano w nim bieżące informacje (m.in. o aresztowaniu rektora klasztoru jezuitów, o. Stefana Dzierżka), artykuły (m. in. Kornela Morawickiego), apele do społeczeństwa o pisanie petycji do władz PRL o aresztowanie uwięzionych działaczy podziemia) oraz podziękowania za udzieloną pomoc represjonowanym. j

Międzyregionalna Komisja Koordynacyjna „Solidarności” Kalisz – Konin – Sieradz – podziemna struktura powołana w lipcu 1983 r. w Słupcy. Za swój cel przyjęła wzmacnianie współpracy i rozszerzenie działalności lokalnych środowisk solidarnościowych. Zajmowała się również kolportażem druków i materiałów audio. W latach 1983–1986 grupa skupiona wokół MKK była rozpracowywana przez WUSW w Kaliszu, w 1984 r. dokonano kilku aresztowań jej członków.

Międzyzakładowy Komitet Strajkowy (MKS) – wspólny organ zakładów pracy z danego miasta, regionu, prezentujący postulaty strajkujących. Powołanie gdańskiego MKS, w nocy z 16 na 17 sierpnia 1980 r., było sukcesem strajkujących, gdyż umożliwiło koordynację działań protestujących przedsiębiorstw. Po podpisaniu porozumień sierpniowych MKS-y przekształciły się w Międzyzakładowe Komitety Założycielskie (MKZ) lub Międzyzakładowe Komisje Robotnicze (MKR), których zadaniem było zorganizowanie regionalnych struktur Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”.

Niezależna Grupa Twórców Imperatyw – środowisko młodych twórców kultury niezależnej działające od lipca 1988 w Poznaniu. Zrzeszająca muzyków, plastyków, poetów i aktorów, niepodległa żadnym instytucjom grupa postulowała zniesienie cenzury i nieskrępowany rozwój kultury i sztuki. Zorganizowała bibliotekę i czytelnię publikacji zagranicznych i drugiego obiegu, publikowała pismo „Woskówka”. W 1989 r. wydała opracowanie Rafała Grupińskiego „O literaturze stanu wojennego”.

Niezależna Oficyna Wydawnicza (NOWa) – największe wydawnictwo podziemne działające w latach 1977–1990. Wywodziła się ze środowiska studentów Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego: Bogdana Borusewicza, Piotra Jeglińskiego i Janusza Krupskiego. Ważna rolę w jej rozwoju odegrał także Mirosław Chojecki z Warszawy. NOWa zajmowała się wydawaniem książek zakazanych przez cenzurę oraz czasopism. Łącznie wydano ok. 300 tytułów w nakładzie od kilkuset do 15 tys. egzemplarzy.

Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność” (NSZZ „Solidarność”) – pierwszy, niezależny od władz państwowych związek zawodowy, a zarazem masowy ruch społeczny – jesienią 1981 r. skupiał około 10 mln członków. Zarejestrowany 11 listopada 1980 r., po ogólnopolskich strajkach. Powstanie związku było jednym z postulatów strajkujących w sierpniu 1980 r. robotników, co uwzględniono w podpisanych z władzą porozumieniach sierpniowych. Zawieszony, a następnie zdelegalizowany w czasie stanu wojennego, przeszedł do działalności podziemnej. Ponownie zarejestrowany w kwietniu 1989 r., w wyniku porozumień Okrągłego Stołu.

Niezależny Samorządny Związek Zawodowy Rolników Indywidualnych „Solidarność” (NSZZ RI „Solidarność”) – związek zawodowy rolników, zarejestrowany 12 maja 1981 r. Jego legalizacja była możliwa dzięki zawarciu porozumień rzeszowsko-ustrzyckich z lutego 1981 r. Wówczas to doszło także do zjednoczenia kilku organizacji związkowych rolników: Powstał jeden ogólnopolski związek, stanowiący niezależną reprezentację zawodową rolników. Zdelegalizowany po wprowadzeniu stanu wojennego, 20 kwietnia 1989 r. związek został ponownie zarejestrowany.

Niezależne Zrzeszenie Studentów (NZS) – organizacja studencka powstała 22 września 1980 r., formalnie zarejestrowana po fali strajków na wyższych uczelniach dopiero 17 lutego 1981 r. Na początku stanu wojennego została zdelegalizowana. Mimo to studenci prowadzili niezależną działalność, wydając m. in. podziemną prasę. Spotkały ich za to surowe represje, np. proces studentów Politechniki Poznańskiej. NSZ reaktywowano w latach 1988–1989.

„Obserwator Wielkopolski”, pismo Zarządu Regionu NSZZ „Solidarność” Wielkopolska wydawane 6 IX 1981 – 19 VIII 1990; Założycielem był Grzegorz Gauden, zarówno w okresie legalnej działalności NSZZ „Solidarność” jak i stanu wojennego. W składzie redakcji w 1981: Grzegorz Gauden (redaktor naczelny), Jan Krzysztof Adamkiewicz, Michał Dziurla, Michał Gryczyński, Barbara Moszyńska, Wojciech Wołyński (opracowanie graficzne, rysunki); drukowano w Zakładach Graficznych Politechniki Poznańskiej. W edycji po 13 XII 1981: Ireneusz Adamski, Ryszard Czapara, Piotr Kasznia, Krystyna Krynicka, Marek Przybyła (do 1988), Maciej Rusinek (do 1986), Bogusław Bakuła, Ewa Kobylińska, Ryszard Krynicki, Piotr Piotrowski (od 1984), Andrzej Wilowski, Grzegorz Ganowicz (od 1989). „OW” stopniowo przekształcał się w dwutygodnik publikujący informacje bieżące, publicystykę i felietony, również programowe teksty polityczne; pełnił rolę silnie opiniotwórczą, tzw. środowisko „Obserwatora” stanowiło wyraźnie odrębną grupę opozycyjną.

Okrągły Stół – potoczne określenie rozmów między władzą komunistyczną a częścią opozycji, które toczyły się od lutego do kwietnia 1989 r. Zawarte porozumienie doprowadziło m. in. do częściowo wolnych wyborów do sejmu tzw. kontraktowego 4 czerwca 1989 r., a w konsekwencji do  przemian politycznych w kraju. Rozmowy i porozumienia spotkały się z krytyką zarówno wewnątrz PZPR, jak i części środowisk opozycyjnych negatywnie nastawionych wobec „układania” się z komunistami (m.in. Solidarność Walcząca).

„Opornik”-  pismo podziemne wydawane w Koninie od lutego do października 1982 przez środowiska tamtejszej Solidarności”. Kolportowane przede wszystkim w zakładach pracy w Koninie, informowało o sytuacji politycznej w kraju, krytykowało i komentowało treści prezentowane przez rządową propagandę. Po aresztowaniu redaktora  Tadeusza Gierłowskiego „Opornik” przestał się ukazywać.

Ośrodek Kultury Słońce w Poznaniu – działający w latach 80-tych XX w. ośrodek kultury niezależnej, miejsce spotkań i punkt kontaktowy opozycji . Inicjatorem niezależnej działalności kulturalnej Słońca był Krzysztof Cieśliński. W Ośrodku prezentowane były pokazy niezależnych produkcji filmowych, koncerty i wystawy. Kolportowano wydawnictwa drugiego obiegu. W spotkaniach i dyskusjach uczestniczyli przedstawiciele krajowej opozycji. W 1989 r. zorganizowany został ogólnopolski konkurs na plakat wyborczy dla opozycji. Siedziba i osoby związane z Ośrodkiem poddawane były stałej inwigilacji i rewizjom przez SB.

Parafia Matki Boskiej Bolesnej w Poznaniu – erygowana w 1913 r. na terenie dzielnicy Łazarz. W czasie wojny była miejscem internowania biskupa poznańskiego Walentego Dymka. W latach 1980-1981 parafia organizowała uroczystości patriotyczne na których prezentowane były treści zakazane przez władze PRL. Po wprowadzeniu stanu wojennego w kościele odprawiane były msze św. w intencji osób internowanych, zamordowanych i uwięzionych. W 1985 r. przy kościele została zorganizowana Krajowa Wystawa Malarstwa i Grafiki Czas smutku i czas nadziei. W 1986 odbyły się w nim  główne uroczystości 30. rocznicy Poznańskiego Czerwca ’56 zorganizowane przy współpracy z poznańskimi środowiskami opozycyjnymi, w ramach których przedstawiono odczyty, widowiska muzyczne i teatralne. Uczestniczyły w nich delegacje środowisk niezależnych z całej Polski. W podobnych obchodach zorganizowanych w czerwcu 1988 r. wzięło udział 3 tys. uczestników. W sierpniu 1988 r. parafianie zbierali dary i pieniądze dla strajkujących pracowników HCP w Poznaniu.

Parafia św. Wojciecha w Koninie-Morzysławiu, z inicjatywy ks. Stanisława Waszczyńskiego, proboszcza parafii, w styczniu 1983 r, zostało powołane w Koninie Biuro Pomocy Charytatywnej, (oraz działacza „Solidarności” w Koninie Ryszarda Stachowiaka). Gromadziło informacje o osobach represjonowanych oraz udzielało im pomocy prawnej i materialnej, organizowało pielgrzymki do sanktuarium maryjnego w Licheniu i Częstochowie, współpracowało przy kolportażu wydawnictw podziemnych. Także z inicjatywy proboszcza Waszczyńskiego 16 listopada 1984 r. została założona Konfraternia im. ks. Jerzego Popiełuszki. Bractwo kościelne organizowało wykłady i spotkania z działaczami katolickimi i opozycyjnymi, wystawy, Tygodnie Kultury Chrześcijańskiej, Tygodnie Społecznej Nauki Kościoła, Rajdy Konfraterni, rocznicowe uroczystości i msze św. , pielgrzymki na Jasną Górę i do Lichenia oraz coroczne opłatki dla środowiska „Solidarności”. W 1989 roku w siedzibie Konfraterni odbywały się spotkania z działaczami „Solidarności” w związku z kampanią przed wyborami do Sejmu i Senatu. Przy parafii powstała też Polska Organizacja Harcerska – niezależne harcerstwo powołane w 1985 r., w wyniku wyrzucenia z szeregów Związku Harcerstwa Polskiego kilku uczniów szkół podstawowych, uczestniczących w mszach św. za Ojczyznę w umundurowaniu Związku. Pierwsze przyrzeczenie zostało złożone w 1986 r. Ignacewie (miejsce bitwy w czasie powstania styczniowego). Harcerze POW uczestniczyli z pielgrzymkach na Jasną Górę do Częstochowy, organizowali obozy harcerskie, rajdy rowerowe oraz spotkania z kombatantami. W latach 1987-1989 r. wydawane przez nich było podziemne pismo „Służba”. W 1988 r. powołane zostały kolejne szczepy POW we Włocławku oraz Lublinie. Organizacja współpracowała m. in. z powołanym w lutym 1989 r. Związkiem Harcerstwa Rzeczpospolitej. Wobec POH prowadzone były działania Służby Bezpieczeństwa.

Patriotyczny Ruch Odrodzenia Narodowego (PRON) – organizacja polityczna utworzona w czasie stanu wojennego przez Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą i partie oraz organizacje od niej zależne. Celem powołania PRON-u było propagandowe pokazanie poparcia społeczeństwa dla polityki ekipy gen. Wojciecha Jaruzelskiego, dlatego włączono do niego partie i organizacje teoretycznie o rożnej orientacji politycznej i światopoglądowej.

Pierestrojka – z języka rosyjskiego „przebudowa”. Potoczna nazwa reform polityczno-społecznych w Związku Sowieckim, wprowadzonych przez jego przywódcę Michaiła Gorbaczowa. Celem pierestrojki była poprawa upadającej gospodarki. Ostatecznie stała się jednym z czynników rozpadu ZSRS oraz bloku państw w Europie Wschodniej znajdujących się w sowieckiej strefie wpływu.

Polska Zjednoczona Partia Robotnicza (PZPR) – partia komunistyczna rządząca w Polsce w latach 1948–1989, która wcześniej jako Polska Partia Robotnicza w latach 1944-1947 przeprowadziła operację tzw. podboju państwa, dzięki wsparciu Związku Sowieckiego. Mimo istnienia partii satelickich (Zjednoczone Stronnictwo Ludowe i Stronnictwo Demokratyczne) – mających nadawać systemowi pozory demokracji – to właśnie PZPR była w rzeczywistości monopolistą w funkcjonującym systemie władzy. PZPR kontrolowała społeczeństwo dzięki dyspozycyjnemu wobec niej aparatowi bezpieczeństwa, będącym jej „tarczą i mieczem” oraz „oczami i uszami”. Powstała w grudniu 1948 r. na skutek połączenia Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Partii Socjalistycznej. Na czele partii stał I sekretarz Komitetu Centralnego, który był faktycznym przywódcą państwa. W PRL funkcję tę pełnili: Bolesław Bierut, Edward Ochab, Władysław Gomułka, Edward Gierek, Stanisław Kania, Wojciech Jaruzelski i Mieczysław Rakowski.

Pomarańczowa Alternatywa – ruch młodzieżowy, happeningowy, anarchizujący, polityczno-kulturalny, który narodził się w drugiej połowie lat 80. XX w. w środowisku akademickim Wrocławia. Głównym pomysłodawcą i liderem był Waldemar Fydrych „Major”. Poza organizacją happeningów (czyli akcji społecznych o charakterze artystycznym) malowano graffiti w formie krasnoludków na zamazywanych przez władzę antykomunistycznych hasłach. Grupa łączyła zabawę z walką z komunistyczną władzą, sprowadzając reakcję władz do poziomu groteski i absurdu. Najczęściej akcje były organizowane w czasie oficjalnych lub zwyczajowych świąt: Dnia Kobiet, Dnia Dziecka, Dnia Milicjanta, Dnia Dziadka, rocznic rewolucji październikowej lub świąt Ludowego Wojska polskiego i innych. Uczestnicy happeningów w specjalnych przebraniach odgrywali komiczne sceny w miejscach publicznych. Byli oni zatrzymywani przez milicję i służby bezpieczeństwa, a po wylegitymowaniu najczęściej zwalniani. Działania Pomarańczowej Alternatywy upowszechniły się w innych miastach, m.in. w Warszawie, Łodzi, Poznaniu i Gdańsku.

 

Porozumienia sierpniowe – wynik negocjacji strajkujących z komisjami rządowymi w sierpniu 1980 r. Porozumienia zostały podpisane m. in. w: Szczecinie (30 sierpnia), Gdańsku (31 sierpnia) i Jastrzębiu-Zdroju (3 września). Podstawowym warunkiem zawartej ugody była zgoda władzy na realizację postulatu, jakim było powołanie niezależnych i samorządnych związków zawodowych.

Prohibit – książka zakazana przez władzę państwową, niedostępna dla większości czytelników (potrzebne było specjalne pozwolenie). Był to jeden z zabiegów PZPR, oprócz cenzury, ograniczania dostępu do kultury i informacji.

Prymasowski Komitet Pomocy Osobom Pozbawionym Wolności i Ich Rodzinom – rozpoczął działalność wraz z wprowadzeniem stanu wojennego, niósł pomoc internowanym i ich rodzinom, gromadził informacje o losie oraz miejscu pobytu represjonowanych, udzielał pomocy prawnej, dostarczał uwięzionym paczki z żywnością, lekarstwami i zimową odzieżą. Powołany pod patronatem prymasa Polski Józefa Glempa przy kościele św. Marcina na ul. Piwnej w Warszawie. Podobne komitety powstały w większości miast Polski.

Radio „Solidarność” w Poznaniu – nielegalna, podziemna rozgłośnia radiowa nadająca programy radiowe na częstotliwości fonii Telewizji Polskiej, najczęściej na kanale jej Dziennika. Pierwsza audycja nadana została 12 maja 1982 roku. Do końca 1982 r. Służba Bezpieczeństwa odnotowała 42 około 10 minutowych audycji radia „S”. Na antenie Radia nadawane były krótkie komunikaty podziemnej „Solidarności”, informacje o represjach i osobach aresztowanych, wywiady z działaczami opozycyjnymi. Wzywano również słuchaczy do udziału w demonstracjach i strajkach internowanych. Oprócz łączy telewizyjnych audycje nadawane były również przez głośniki instalowane na dachach budynków (m. in. audycja dla aresztowanych w Areszcie Śledczym w Poznaniu, nadana z dachu sąsiedniego budynku). Radio zawiesiło działalność w listopadzie 1985 roku.

Radio Wolna Europa (RWE) – rozgłośnia, która powstała z inicjatywy Amerykanów w 1949 r. Celem było umożliwienie działania politykom, publicystom itd. będących emigrantami z krajów, które po II wojnie światowej znalazły się w strefie wpływów sowieckich. RWE nadawało w kilku językach, również w języku polskim, w ramach Rozgłośni Polskiej RWE, którą w latach 1952–1976 kierował Jan Nowak-Jeziorański. Głównym zadaniem RWE była walka z komunistyczną, oficjalną propagandą w Polsce. Starano się przekazywać prawdziwe informacje z kraju i ze świata, ukazywać prawdę historyczną. Rozgłośnia stała się forum reprezentowania rożnych opinii, stosujących zasadę wolności słowa. W związku z treściami wrogimi ustrojowi komunistycznemu radio było w Polsce i innych krajach bloku wschodniego zagłuszane. Rozgłośnia Polska RWE nadawała do 1994 r.

Reglamentacja – regulowanie bądź ograniczanie kupna, produkcji lub sprzedaży pewnych artykułów. Stosowana często w PRL przez władze w związku z problemami gospodarczymi państwa, które cechował permanentny niedobór żywności innych produktów na rynku. System wprowadzano za pomocą specjalnych kartek. W latach osiemdziesiątych reglamentacja nie poprawiła sytuacji – mimo wprowadzenia ograniczeń władza nie potrafiła dostarczyć do sklepów odpowiedniej ilości żywności i innych towarów. Ostatecznie reglamentację zniesiono w lipcu 1989 r.

Ruch Młodej Polski (RMP) – organizacja opozycyjna powstała w lipcu 1979 r. w środowisku studentów z Trójmiasta, skupionych wokół pisma studenckiego „Bratniak” i duszpasterstwa akademickiego dominikanów w Gdańsku. Jednym z założycieli i liderów był Aleksander Hall. Ruch stawiał sobie za cel obronę praw człowieka i obywatela oraz praw i kultury narodu polskiego. Charakterystyczne było także podkreślanie ważności zasad etyki katolickiej w życiu społecznym. W sierpniu 1980 r. RMP wsparł organizacyjnie stoczniowców w Gdańsku, a potem Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”.

Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela (ROPCiO) – opozycyjna organizacja niepodległościowa powstała w 1977 r. po podpisaniu przez PRL Międzynarodowych Paktów Praw Człowieka i Obywatela. Celem ROPCiO było dążenie, by pakty te były przestrzegane. Wśród założycieli byli m. in.: Andrzej i Benedykt Czumowie, Leszek Moczulski, Antoni Pajdak, Wojciech Ziembiński. W Poznaniu aktywnym członkiem był Restytut Staniewicz.

Ruch Wolność i Pokój (WiP) – opozycyjna grupa młodzieżowa o charakterze pacyfistycznym. WiP powstał 14 kwietnia 1985 r., po zorganizowaniu obrony Marka Adamkiewicza, który z powodu odmowy złożenia przysięgi wojskowej został osadzony w więzieniu. W programie WiP były: postulaty obrony praw człowieka, poszerzenia swobód obywatelskich, zniesienia kary śmierci, a także działania pacyfistyczne i proekologiczne.

Solidarność Walcząca (SW) – radykalna, antykomunistyczna organizacja podziemna powstała w czerwcu 1982 r., w wyniku rozłamu we wrocławskim Regionalnym Komitecie Strajkowym. Inicjatorem i przewodniczącym organizacji był Kornel Morawiecki, któremu nie odpowiadała taktyka walki z systemem wypracowana i przyjęta przez Tymczasową Komisję Koordynacyjną NSZZ „Solidarność”. SW prezentowała bezkompromisową linię polityczną, zdecydowanie zachęcając do masowych wystąpień ulicznych, wymierzonych przeciwko władzom komunistycznym. Najprężniejsze struktury działały we Wrocławiu, Trójmieście, Katowicach, Poznaniu, Warszawie i Łodzi. W 1987 roku SB szacowała, iż SW posiadała struktury w 27 miastach. Głównym organem prasowym był ukazujący się od VI 1982 tygodnik „Solidarność Walcząca”  W Poznaniu liderem, działającego od września 1983 r., Oddziału SW był Maciej Frankiewicz. W Wielkopolsce SW wydawała „Solidarność Walcząca. Pismo organizacji Solidarność Walcząca Poznań” w latach 12 IX 1983 – 2002 oraz „Solidarność Walcząca. Pismo Solidarności Walczącej w Kaliszu w okresie 18 III – 16 IX 1985. SW nie akceptowała podjęcia rozmów i kompromisu części opozycji z władzą przy Okrągłym Stole. Solidarność Walcząca zakończyła działalność w 1990 r.

Stan wojenny – wprowadzony przez ekipę gen. W. Jaruzelskiego (Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego) obowiązywał w Polsce od 13 grudnia 1981 do 22 lipca 1983 r. Mimo zawarcia porozumień sierpniowych 31 sierpnia 1980, władze niemal od razu rozpoczęły działania przeciwko NSZZ „Solidarność” oraz przygotowania do wprowadzenia stanu wojennego, którego moment wprowadzenia przekładano kilka razy. Pierwsze listy osób przeznaczonych do internowania powstały jesienią 1980 r. Celem stanu wojennego było odizolowanie najbardziej radykalnych działaczy NSZZ „Solidarność”, przy jednoczesnym pozyskaniu działaczy i członków nastawionych konformistycznie a następnie utworzenie „neozwiązków” całkowicie podporządkowanych władzom PRL. W praktyce władzy udało się zrealizować tylko etap pierwszy i internowano ok. 10 000 osób.

Studencki Komitet Solidarności (SKS) – organizacja opozycyjna studentów. Pierwszy SKS powstał w Krakowie w maju 1977 r., po śmierci Stanisława Pyjasa, zamordowanego przez funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa. Przyjaciele Pyjasa, wywodzący się z rożnych środowisk akademickich Krakowa, zorganizowali czarny marsz, a następnie ogłosili powstanie pierwszego SKS. Kolejne komitety powstały w innych miastach akademickich w Polsce. SKS współpracował

często z Komitetem Obrony Robotników. W Poznaniu inicjatorem powstania był Stanisław Barańczak, a deklaracją założycielską podpisali m. in. Włodzimierz Fenrych, Jacek Kubiak, Jaromir Jedliński, Edward Maliszewski, Jerzy Nowacki.

Szkolne Koła Oporu Społecznego – podziemna organizacja działająca od marca 1982 do września 1989 r. okresowo we wszystkich poznańskich liceach i niektórych technikach. Jej członkowie organizowali w szkołach m.in. protesty i tzw. ciche przerwy, kolportowali druki niezależne, malowali nielegalne napisy, uczestniczyli w demonstracjach ulicznych, wiecach i happeningach w Poznaniu. Poszczególne koła wydawały także własne podziemne czasopisma, z których najdłużej emitowany był „Głos SKOS-ów”.

Śmierć Piotra Majchrzaka (1963-1982), ucznia Technikum Ogrodniczego w Rokietnicy. 11 V 1982 czyli na dwa dni przed kolejną miesięcznicą wprowadzenia stanu wojennego, kiedy patrole milicyjne krążyły po mieście ze wzmożona czujnością, P. Majchrzak został pobity w centrum Poznania pod kawiarnią „WZ” przy ul. Fredry w nieustalonych do dziś okolicznościach, w których uczestniczył patrol funkcjonariuszy ZOMO. Przewieziony do Wojewódzkiego Szpitala Zespolonego, zmarł nie odzyskawszy przytomności. 22 V 1982 r. na poznańskim cmentarzu na Miłostowie odbył się jego pogrzeb, jako ofiary stanu wojennego. O tym zdarzeniu pisano szeroko w prasie podziemnej, rozrzucano ulotki informujące o jego śmierci i przebiegu śledztwa.

Od dnia pobicia funkcjonariusze MSW interesowali się rodziną P. Majchrzaka, starali się uniemożliwić im wyjaśnianie okoliczności śmierci na własną rękę. Od początku dochodzenia uczestniczący w pobiciu funkcjonariusze ZOMO stworzyli alternatywną wersję wydarzeń (P. Majchrzak miał zostać pobity przez pijanego „mężczyznę z parasolem”), rozwijaną podczas milicyjnego dochodzenia i prokuratorskiego śledztwa oraz nagłaśnianą przez resortową prasę. Pół roku później prokuratura umorzyła śledztwo „wobec braku dostatecznych dowodów popełnienia przestępstwa”; a liczne odwołania rodziny kończyły się umarzaniem kolejnych śledztw i co skutkowało nie wyjaśnieniem sprawy i nie znalezieniem podejrzanych. Po przełomie politycznym 1989 r. rodzina nadal próbowała dochodzić bezskutecznie sprawiedliwości, jednak wyroki kolejnych sądów były niejednoznaczne (obowiązywały dwie równoległe wersje sprawstwa śmierci: patrol ZOMO lub piany mężczyzna z parasolką). Natomiast do naocznych świadków, którzy potwierdzali sprawstwo funkcjonariuszy ZOMO dotarli dziennikarze (w 2002 i w 2012).

Śmierć Wojciecha Cieślewicza (1953-1982) – Absolwent Uniwersytetu Adama Mickiewicza (Wydz. Prawa i Administracji w 1977. W latach 1976–1981 wyjeżdżał w celach zarobkowych do Europy Zachodniej (Hiszpania, RFN, Norwegia, Berlin Zachodni), skąd przewoził literaturę bezdebitową, którą rozpowszechniał w akademiku. 13 II 1982 uczestnik manifestacji w Poznaniu w miesiącznicę stanu wojennego, pobity przez ZOMO przy Moście Teatralnym. Po utracie przytomności przewieziony do Szpitala Wojewódzkiego tamże, gdzie zmarł na skutek poniesionych obrażeń głowy. 23 II 1982 prokuratura wszczęła śledztwo ws. jego śmierci, które po czterech miesiącach umorzono „wobec niewykrycia sprawców”, mimo że zeznania naocznych świadków jednoznacznie wskazywały, że sprawcami byli funkcjonariusze ZOMO. Po przełomie politycznym 1989 r. prokuratura w Poznaniu wznowiła śledztwo; w wyniku którego ustalono, że pobicia dokonali funkcjonariusze kompanii plutonu I i II, V kompanii pułku manewrowego przy KW MO w Poznaniu. W stan oskarżenia postawiono b. funkcjonariusza ZOMO Włodzimierza J., który nie stawiał się na rozprawy sądu z powodów problemów psychiatrycznych (opinia lekarska stwierdziła że „nie jest zdolny do odpowiadania przed sądem w charakterze oskarżonego”). W 1993 sąd uniewinnił go podając jako powód „brak dostatecznych dowodów popełnienia winy”.

Towarzystwo Kursów Naukowych (TKN) – powołane w 1978 r. na bazie m. in. funkcjonującego już Uniwersytetu Latającego. W działalności TKN uczestniczyło wielu polskich intelektualistów związanych z opozycją polityczną, którzy jeździli po całej Polsce z nieocenzurowanymi wykładami na tematy społeczne, polityczne, gospodarcze, kulturalne itd. Wykłady odbywały się w prywatnych mieszkaniach i kościołach.

Tymczasowa Komisja Koordynacyjna NSZZ „Solidarność” (TKK) – ogólnopolska struktura konspiracyjna, utworzona 22 kwietnia 1982 r., skupiająca przywódców najlepiej zorganizowanych regionów podziemnego NSZZ „Solidarność” (Gdańsk – Bogdan Lis, Mazowsze – Zbigniew Bujak, Dolny Śląsk – Władysław Frasyniuk, Małopolska – Władysław Hardek, Wielkopolska – Janusz Pałubicki). Głównym celem było koordynowanie działań zmierzających do odwołania stanu wojennego, zwolnienia uwięzionych, przywrócenia praw obywatelskich oraz wznowienia działalności przez NSZZ „Solidarność”. TKK oceniała, że nastąpi to w wyniku kompromisu z władzami PRL, kompromis taki będzie jednak możliwy jedynie w wyniku wywarcia odpowiednio silnej presji na władze. W związku z tym konieczna była samoorganizacja społeczeństwa w strukturach podziemnych, organizowanie i wspieranie różnorodnych form oporu, jednak z wykluczeniem terroru i przemocy. TKK dzieliła pomoc finansową i techniczną (środki poligraficzne, powielacze, aparatura radiowa) napływającą z zagranicy za pośrednictwem podporządkowanego TKK Biura Koordynacyjnego NSZZ „Solidarność” za granicą. TKK zakończyła swoją działalność 25 października 1987 r., w wyniku powołania Krajowego Komitetu Wykonawczego NSZZ „Solidarność”.

Tymczasowa Rada NSZZ „Solidarność” – jawna struktura zdelegalizowanego NSZZ „Solidarność”, powołana w 1986 r. przez Lecha Wałęsę. W jej skład weszli: Wałęsa, Bogdan Borusewicz, Zbigniew Bujak, Władysław Frasyniuk, Tadeusz Jedynak, Bogdan Lis, Janusz Pałubicki, Józef Pinior. Celem Rady było m. in. podejmowanie negocjacji z władzą komunistyczną, współpraca przy ratowaniu kraju przed katastrofą gospodarczą. W tym celu m. in. wystąpiono z apelem o zniesienie przez USA sankcji gospodarczych. Rada działała równolegle z Tymczasową Komisją Koordynacyjną NSZZ „Solidarność”.

Wolne Związki Zawodowe (WZZ) – niezależne od władzy komunistycznej i oficjalnych związków zawodowych opozycyjne grupy robotników. Pierwsze WZZ powstały w Katowicach z inicjatywy Kazimierza Świtonia. Kolejne były Komitety Założycielskie (KZ) WZZ Wybrzeża w Trójmieście i WZZ Pomorza Zachodniego. WZZ wyznaczyły sobie cele działania: walka z wyzyskiem pracowników, poprawa warunków pracy i życia robotników i ich rodzin. Członkowie WZZ Wybrzeża rozpoczęli strajk w Sierpniu ‘80 w Stoczni Gdańskiej.

Zmotoryzowane Odwody Milicji Obywatelskiej (ZOMO) – formacja paramilitarna utworzona w 1956 r., przeznaczona do likwidacji „zbiorowych naruszeń porządku publicznego”. Słynęła z brutalności i bezwzględności, wykorzystywano ją do pacyfikowania wystąpień społecznych w okresie PRL. Rozwiązano ją w 1989 r.

Wielkopolska Teka Edukacyjna

creative

Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Bez utworów zależnych 3.0 Polska (CC BY-NC-ND 3.0 PL)
Więcej informacji tutaj.

Wielkopolska Teka Edukacyjna traktowana jest jako kompletny zbiór, przedziały czasowe (1939-1945; 1946-1969; 1970-1990) są zamkniętymi utworami i każde dodatkowe użycie poszczególnych elementów strony (np. zdjęć) wymaga odrębnej pisemnej zgody.

Znajdz-nas-na-facebooku