Biogramy

[kliknij nazwisko, aby przejść do biogramu]

Bniński Adolf

Dowbor-Muśnicka Agnieszka

Dymek Walenty

Frankowski Marian

Greiser Arthur Karl

Günther Wilhelmine Marie

Kiedacz Zbigniew Stanisław

Kmiotek Leon

Kutrzeba Tadeusz

Lange Herbert

Lewandowska Janina z d. Dowbor-Muśnicka

Marciniak Florian

Marszałkowska Marianna

Michałowski Stanisław

Mikołajczyk Stanisław

Niesobski Edward

Nikisch Jan Jacek

Pawłowski Stanisław

Prądzyński Józef

Ratajski Cyryl

Szwarc Bronisław

Witaszek Franciszek

Zabłocki Mateusz Jerzy

Zawacka Elżbieta

 

Adolf hr. Bniński „Białoń” (1884-1942) – ziemianin, działacz społeczny i polityczny. Absolwent Gimnazjum w Inowrocławiu. Odbył studia rolnicze na uniwersytetach w Krakowie, Monachium i Halle. Właściciel majątku Gułtowy koło Poznania. W czasie zaboru pruskiego udzielał się społecznie w polskich kółkach rolniczych. W styczniu 1919 r. z ramienia Naczelnej Rady Ludowej, objął urząd starosty średzkiego. W latach 1922-1928 był wojewodą poznańskim. Senator RP (1935-1938). W 1938 r. stanął na czele Stronnictwa Zachowawczego. Działał społecznie m. in. w Towarzystwie Czytelni Ludowych, „Caritasie”, Opiece Polskiej nad Rodakami na Obczyźnie, Radzie Naczelnej Organizacji Ziemiańskich, Akcji Katolickiej. We wrześniu 1939 r. zgłosił się do dyspozycji Cyryla Ratajskiego, powołanego na prezydenta Poznania. Działał w Tajnym Komitecie Obywatelskim. Jesienią 1939 r., wyzuty przez Niemców z majątku, zamieszkał w Poznaniu i włączył się w działalność konspiracyjną. 3 V 1940 r. objął funkcję Głównego Delegata Rządu RP dla ziem polskich wcielonych do III Rzeszy z siedzibą w Poznaniu (formalnie mianowany 3 XII 1940 r.) Uczestniczył w formowaniu struktur Tajnej Administracji Cywilnej, powołując m.in. Okręgowych Delegatów Rządu dla województw śląskiego, pomorskiego, łódzkiego i północnych terenów Polski włączonych do Prowincji Rzeszy Prusy Wschodnie. Nadzorował działalność swojego Biura w Poznaniu i przedstawicielstwa w Warszawie. Czuwał nad opracowywaniem raportów sytuacyjnych i sprawozdań przeznaczonych do Rządu RP. Aresztowany 28 VII 1941 r., osadzony w Forcie VII w Poznaniu, wielokrotnie przesłuchiwany przez Gestapo. Stracony wraz ze swoimi najbliższymi współpracownikami przypuszczalnie w nocy z 7 na 8 VII 1942 r. w lasach w okolicy Stęszewa. Odznaczony m. in. Orderem Odrodzenia Polski III kl., Orderem Narodowej Legii Honorowej IV kl., Orderem Rycerskim św. Grzegorza Wielkiego, pośmiertnie Krzyżem Wielkim Orderu Orła Białego (1995 r.). Żonaty z Marią hrabiną Skórzewską miał dwie córki Marię i Emilię.

 

Agnieszka Dowbor-Muśnicka „Gusia” (1919-1940) – córka generała Józefa Dowbor-Muśnickiego dowódcy powstania wielkopolskiego, konspiratorka. Urodziła się w Lusowie 7 IX 1919 r. Po maturze w Gimnazjum im. Generałowej Jadwigi Zamoyskiej w Poznaniu studiowała w Państwowej Szkole Ogrodniczej w Poznaniu. Na początku okupacji niemieckiej, zagrożona aresztowaniem, uciekła do Generalnego Gubernatorstwa. Zamieszkała w Warszawie, gdzie pod koniec 1939 r. podjęła działalność konspiracyjną w Organizacji Wojskowej „Wilki”. Aresztowana 25 IV 1940 r. wraz z innymi członkami tej organizacji została osadzona w więzieniu na Pawiaku. Po śledztwie na Gestapo zginęła rozstrzelana w Palmirach k. Warszawy 20 lub 21 VI 1940 r. Jej ciało zostało zidentyfikowane w 2015 r.

 

 

 

 

 

 

Walenty Dymek (1888-1956) – duchowny katolicki, arcybiskup metropolita poznański, działacz społeczny i narodowy. Urodził się 31 XII 1888 w Połajewie (obecnie pow. czarnkowsko-trzcianecki) w rodzinie chłopskiej. Absolwent Gimnazjum w Rogoźnie i Seminariów Duchownych w Poznaniu i Gnieźnie. Świecenia kapłańskie otrzymał 11 II 1912 r. W latach nauki szkolnej i studiów należał do tajnych organizacji Towarzystwo Tomasza Zana i Zet, później związał się z Ligą Narodową. W latach 1912-1916 był wikarym w Ostrzeszowie. W 1916 r. został przeniesiony do Poznania na stanowisko sekretarza generalnego Związku Katolickich Towarzystw Robotników Polskich Archidiecezji Gnieźnieńskiej i Poznańskiej. Działał społecznie w Związku Spółek Zarobkowych. W czasie powstania wielkopolskiego był członkiem Wydziału Wykonawczego Rady Ludowej w Poznaniu. W 1919 r. współorganizował Narodowe Stronnictwo Ludowe. W czasie I powstania śląskiego uczestniczył w pracach Poznańskiego Komitetu Pomocy dla Górnego Śląska. W 1920 r. został kanonikiem kapituły św. Marii Magdaleny w Poznaniu. Wykładał praktykę pracy społecznej w Seminarium Duchownym w Poznaniu. Był moderatorem Sodalicji Mariańskiej Panów. Jednocześnie prowadził szeroką działalność społeczną i dobroczynną na rzecz najbiedniejszych m.in. w  Towarzystwie Obrony Społecznej i Katolickim Towarzystwie Dobroczynności „Caritas” (był sekretarzem generalnym od 1924). W latach 192-1929 zasiadał w Radzie Miasta Poznania, wybrany z listy chrześcijańskiej demokracji. W 1929 r. został mianowany biskupem sufraganem Archidiecezji Poznańskiej i wikariuszem generalnym. Rok później objął też funkcję asystenta kościelnego Naczelnego Instytutu Akcji Katolickiej. 3 IX 1939 r. prymas August Hlond opuszczając Poznań nadał bp. Dymkowi na czas swojej nieobecności uprawnienia biskupa ordynariusza. 3 X 1939 r. niemiecka policja bezpieczeństwa wkroczyła na Ostrów Tumski dokonując aresztowań niektórych duchownych i zamykając katedrę. Bp. Dymek został internowany, pozbawiony swobody poruszania się a także możliwości publicznego sprawowania czynności liturgicznych i duszpasterskich. Był to początek ostrych represji wobec polskiego duchowieństwa katolickiego w Kraju Warty, a także początek rabunków i niszczenia mienia kościelnego. Internowany biskup starał się utrzymywać korespondencję z pracującymi jeszcze księżmi, obsadzać osierocone parafie. Potajemnie udzielał święceń kapłańskich. Podejmował też (bezskuteczne) interwencje u władz okupacyjnych w sprawach Kościoła. Mimo stałej inwigilacji potrafił utrzymywać łączność ze Stolicą Apostolską. Kontaktował się też z przedstawicielami Polskiego Państwa Podziemnego, dostarczał materiały do raportów na temat położenia Kościoła katolickiego w Kraju Warty, wspierał tajne duszpasterstwo, udzielił też zgody na utworzenie na tajnym Uniwersytecie Ziem Zachodnich Wydziału Teologicznego. Mianowany dekretem Stolicy Apostolskiej 9 IV 1942 r. administratorem apostolskim dla katolików Polaków w Kraju Warty, bp. Dymek postanowił nie ujawniać tego faktu wobec władz niemieckich, zdając sobie sprawę z ich dążenia do zupełnej likwidacji Kościoła. W styczniu 1943 r. bp. Dymek został osadzony na probostwie kościoła Matki Boskiej Bolesnej w Poznaniu. W pomieszczeniach, które zajmował Gestapo zainstalowało podsłuch. Mimo wszystko miał tu większą swobodę działania, potajemnie spowiadał, uczestniczył w katechezie dzieci. Internowanie bp. Dymka zakończyło się w styczniu 1945 r., trwała jednak nadal jego inwigilacja, tym razem przez funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. 4 III 1946 r. bp. Dymek został mianowany arcybiskupem metropolitą poznańskim. Główną jego troską była materialna i moralna odbudowa Kościoła poznańskiego po spustoszeniach spowodowanych wojną i okupacją, prowadzona w warunkach narastających represji ze strony umacniającego się reżimu komunistycznego. W 1950 r. władze rozwiązały wszystkie organizacje katolickie, upaństwowiły też „Caritas”. Trwały aresztowania i procesy księży, we wrześniu 1953 r. został internowany ks. prymas Stefan Wyszyński. 28 IX 1953 r. bp. Dymek przewodniczył obradom Konferencji Episkopatu Polski. Uczestniczył w pracach Komisji Głównej KEP, przewodniczył jej Komisji Duszpasterskiej. Stronił od kontaktu z władzami, starając się realizować w miarę możności bez konfliktów pracę duszpasterską. Zmarł 22 X 1956 r. w Poznaniu, spoczął w tutejszej katedrze. Odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1929 r.) i Medalem Niepodległości (1938 r.)

 

Marian Frankowski „Echo”, „Synek”, nazwisko okupacyjne Wojciech Klinga (1916-1941) – konspirator. Urodził się 12 IV 1916 r. w Zdroju k. Grodziska Wlkp. Absolwent Gimnazjum w Grodzisku Wlkp., student Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Poznańskiego. Członek Stronnictwa Narodowego. Po ukończeniu Dywizyjnego Kursu Podchorążych 25 DP w Szczypiornie awansowany do stopnia kaprala podchorążego. We wrześniu 1939 r. walczył w szeregach 29 pułku Strzelców Kaniowskich m.in. nad Bzurą i w obronie Warszawy. Dostał się do niewoli niemieckiej, skąd zbiegł. Zamieszkał w Poznaniu i włączył się w nurt konspiracji, biorąc aktywny udział w tworzeniu Narodowej Organizacji Bojowej. W połowie grudnia 1939 r. objął kierownictwo Wydziału Propagandy w sztabie NOB. Opracował instrukcję działania tego Wydziału. Zorganizował sieć nasłuchów zagranicznych stacji radiowych, kilka podziemnych drukarni (powielarni) oraz redakcję głównego organu prasowego NOB – „Polski Narodowej”, która była najdłużej ukazującym się i posiadającym największy nakład pismem konspiracyjnym w okupowanej Wielkopolsce. Był autorem większości artykułów ideowo-politycznych. Jesienią 1940 r. zorganizował redakcję kolejnego pisma NOB „Naród w Walce”, mającego charakter instruktażowy i szkoleniowo-wojskowy. Aresztowany 5 XII 1940 r. został zamęczony w trakcie bestialskiego śledztwa na Gestapo, w czasie którego odmawiał wszelkich zeznań. Zmarł w Forcie VII w Poznaniu 3 IV 1941 r.

 

Arthur Karl Greiser (1897-1946) prezydent Senatu Wolnego Miasta Gdańska, namiestnik Rzeszy oraz przywódca Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotników (NSDAP) w Okręgu Rzeszy Kraj Warty, odpowiedzialny za zbrodniczą politykę na tym terenie w latach okupacji niemieckiej 1939-1945. Urodził się 22 I 1897 r. w Środzie Wielkopolskiej, należącej wówczas do pruskiej Prowincji Poznańskiej, w rodzinie niemieckiej. Kształcił się w królewsko-pruskim gimnazjum humanistycznym w Inowrocławiu, którego nie ukończył, gdyż na początku I wojny światowej zgłosił się ochotniczo do służby wojskowej w armii niemieckiej. Służył początkowo w artylerii a następnie w lotnictwie marynarki wojennej. W 1917 otrzymał awans na podporucznika. Za dokonania bojowe został odznaczony m. in. Krzyżem Żelaznym I klasy. Ranny w 1918 r., leczył się w szpitalu w Gdańsku, gdzie następnie zamieszkał. Pracował dorywczo, borykał się z problemami materialnymi. Angażował się w antypolskie demonstracje, na których manifestowano niemieckość Wolnego Miasta Gdańska i domagano się przyłączenia go do Niemiec. W latach 1921-1929  należał do masonerii. W 1929 r. wstąpił do NSDAP, został członkiem Oddziałów Szturmowych (SA), a w 1931 r. wstąpił do SS, gdzie doszedł do rangi Obergruppenführera. W latach 1930-1939 był zastępcą przywódcy NSDAP w Okręgu Gdańskim. W latach 1934-1939 sprawował funkcję przewodniczącego Senatu Wolnego Miasta Gdańska. 14 IX 1939 r. objął funkcję szefa administracji cywilnej przy zarządzie wojskowym w Poznaniu, 21 X 1939 r. został mianowany przez Hitlera przywódcą NSDAP, a 26 X namiestnikiem Rzeszy w Kraju Warty. Skupił w swoim ręku władzę polityczną, administracyjną i partyjną. Zamiarem jego było stworzenie na podległym mu obszarze wzorcowego okręgu III Rzeszy („Mustergau”), w pełni zgermanizowanego („jasnowłosą prowincję”). Był inicjatorem radykalnej polityki narodowościowej, mającej uczynić z Niemców uprzywilejowaną warstwę kierowniczą, doprowadzić do likwidacji polskich elit, wysiedlenia większości Polaków,  wymordowania Żydów, osiedlenia Niemców etnicznych  oraz sprowadzenia pozostałej części ludności polskiej do roli prymitywnej, wyzyskiwanej siły roboczej. Zbudował system okupacyjny oparty o siły policyjne, sprawny i bezwzględny aparat urzędniczy oraz rozbudowane struktury partyjne. 18 I 1945 r. wobec zbliżających się wojsk sowieckich objął dowództwo poznańskiego okręgu wojskowego, ale już dwa dni później zarządził spóźnioną ewakuację Niemców z Poznania i sam opuścił miasto. 16 maja 1945 r. został aresztowany przez wojska amerykańskie i osadzony w obozie dla internowanych, a w marcu 1946 r. w więzieniu we Frankfurcie nad Menem. 30 III 1946 r. został przekazany władzom polskim. Jego proces z oskarżenia o zbrodnie wojenne toczył się w Poznaniu przed Najwyższym Trybunałem Narodowym od 21 VI do 9 VII 1946 r., kiedy to zapadł wyrok śmierci. Został powieszony 21 VII 1946 r. na stoku poznańskiej cytadeli w ostatniej publicznej egzekucji w Polsce. Z pierwszą żoną, Ruth, miał dwoje dzieci. Po rozwodzie z Ruth w 1935 r. poślubił Marię Börn.

 

Wilhelmine Marie Günther „Wilka” (1917-1944) Niemka, urzędniczka, członkini siatki wywiadowczej AK. Urodziła się 18 VII 1917 r. w Poznaniu w rodzinie niemieckiej. Ukończyła Miejską Szkołę Handlową w Poznaniu. Przed wojną pracowała w polskim biurze handlowym. Udzielała się w niemieckich organizacjach: Związku Pływackim, Związku Młodych Kobiet i Związku Niemieckich Urzędników. W sierpniu 1940 r. została uznana przez władze Kraju Warty za Niemkę etniczną (Volksdeutsch). Zapisała się do Niemieckiego Frontu Pracy. Mimo obowiązujących w Kraju Warty przepisów dotyczących segregacji rasowej Wilhelmine postanowiła poślubić Polaka, Antoniego Jagłę. Podjęte jesienią 1941 r. przez oboje starania zakończyły się aresztowaniem Antoniego w grudniu 1941 r. Zesłany do niemieckiego obozu koncentracyjnego Auschwitz, zmarł tam 7 IX 1942 r. Wilhelmine za „zhańbienie rasy” trafiła na trzy tygodnie do więzienia. 15 VIII 1942 r. urodziła córkę Marię, która wkrótce zmarła. Bolesne doświadczenia osobiste wpłynęły na postawę Wilhelminy i zacieśnienie jej kontaktów z Polakami. Poprzez swoją koleżankę szkolną nawiązała kontakt z organizowaną przez Wacława Ławrentjewa siatką wywiadowczą, która na początku 1942 r. pod kryptonimem „S-7” została włączona do Wydziału Wywiadu Ofensywnego Komendy Głównej AK. Mieszkanie Wilhelmine stało się punktem kontaktowym siatki oraz lokalem, w którym nocowały kurierki przewożące raporty wywiadowcze i kursujące między Warszawą a komórkami wywiadowczymi na terenie Rzeszy. Wiosną 1942 r. Wilhelmine zatrudniła się w biurze Związku Koleżeńskiego urzędników policji niemieckiej (Kamaradschaftsbund der deutschen Polizei), gdzie mogła pozyskiwać istotne informacje wywiadowcze. W październiku 1943 r. Gestapo uderzyło w siatkę „S-7”. Wilhelmine została aresztowana razem z matką 2 XI 1943 r. 26 IV 1944 r. Trybunał Ludowy w Berlinie skazał ją za szpiegostwo wojenne na karę śmierci. Jej matkę uniewinniono. 9 VI 1944 r. Wilhelmine zginęła na gilotynie w więzieniu Berlin-Plötzensee.

 

Zbigniew Stanisław Kiedacz (1911-1944) – podpułkownik kawalerii WP. Urodził się 11 września 1911 r. w Drohobyczu. W 1919 r. zamieszkał z rodziną w Poznaniu. Absolwent Gimnazjum im. K. Marcinkowskiego. Harcerz 16 PDH. Kształcił się na zawodowego żołnierza najpierw w Szkole Podchorążych Rezerwy Artylerii we Włodzimierzu Wołyńskim, następnie w Szkole Podchorążych Kawalerii w Grudziądzu. W 1932 r. mianowany podporucznikiem, przydzielony do 15 Pułku Ułanów Poznańskich. W 1938 r. przyjęty do Wyższej Szkoły Wojennej w Rembertowie. W kampanii wrześniowej walczył jako oficer sztabu Nowogródzkiej Brygady Kawalerii (potem Grupie Operacyjnej Kawalerii gen. Władysława Andersa). W pobliżu granicy węgierskiej dostał się do niewoli sowieckiej. Zbiegł z obozu jenieckiego w Szepietówce pod koniec października 1939 r. i przedostał się do odtwarzanych Polskich Sił Zbrojnych we Francji. W maju 1940 r. awansowany na rotmistrza i mianowany szefem Oddziału III w sztabie 4 Dywizji Piechoty. Po klęsce Francji przedostał się do Wielkiej Brytanii, gdzie służył w sztabie 10 Brygady Kawalerii Pancernej. Pod koniec 1941 r. zgłosił się na ochotnika do formowanej przez gen. Andersa Armii Polskiej na terenie ZSRS. W sierpniu 1942 r. objął dowództwo 15 Pułku Kawalerii Pancernej (nawiązujący do tradycji 15 Pułku Ułanów Poznańskich). 1 III 1944 r. awansowany na majora, a pięć miesięcy później – podpułkownika. Na czele Pułku brał udział w walkach kampanii włoskiej (m. in. w bitwie o Monte Cassino). Poległ 23 X 1944 r. pod Civitella di Romagna. Odznaczony Krzyżem Złotym Orderu Wojennego Virtuti Militari (pośmiertnie),  Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari (za Monte Cassino) i Krzyżem Walecznych (za kampanię wrześniową 1939 r.). Żonaty z Anną Romanowską. Małżeństwo było bezdzietne.

Ojciec Zbigniewa Kiedacza Mikołaj (1879-1939) – doktor praw, działacz społeczny, p.o. prezydenta miasta Poznania w okresie od września 1921 do kwietnia 1922 i od listopada 1924 do czerwca 1925,  wiceprezydent miasta Poznania (1919-1932); zginął rozstrzelany w Forcie VII w Poznaniu prawdopodobnie 25 X 1939 r.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Leon Kmiotek „Dołęga”, „Pomian” (1889-1942) – powstaniec wielkopolski, oficer Wojska Polskiego, konspirator. Urodził się 4 IV 1889 r. w Rosku  (obecnie pow. czarnkowsko-trzcianecki). Ukończył szkołę górniczą w Westfalii i tam pracował jako górnik. Odbył zasadniczą służbę wojskową w armii niemieckiej. W latach I wojny światowej walczył na froncie wschodnim, gdzie dostał się do niewoli rosyjskiej. Po ucieczce ponownie wcielony do armii niemieckiej, służył w niej do końca I wojny światowej.  Po wybuchu powstania wielkopolskiego objął dowództwo kompanii w batalionie czarnkowskim, następnie dowodził 9 i 4 Pułkiem Strzelców Wielkopolskich. W 1919 r. awansowany na podporucznika. Uczestniczył w wojnie polsko-bolszewickiej jako dowódca kompanii w 67 Pułku Piechoty. Ciężko ranny w bitwie nad Berezyną (20 V 1920 r.), dostał się do niewoli sowieckiej, skąd zbiegł po 3 miesiącach i powrócił do służby w WP. Awansowany do stopnia kapitana. W 1921 r. był komendantem szkoły podoficerskiej, następnie służył w Dowództwie Okręgu Korpusu nr VIII (Pomorze). W 1935 r. przeniesiony do rezerwy. W kampanii wrześniowej walczył w szeregach Armii Poznań. W styczniu 1940 r. przesiedlony przez Niemców do znacznie gorszego mieszkania. 11 X 1939 r. utworzył Wielkopolską Organizację Wojskową, która miała działać na terenie dawnego zaboru pruskiego, a z czasem wśród wysiedleńców do Generalnego Gubernatorstwa. Głównym celem organizacji było przygotowanie zbrojnego powstania, które miało doprowadzić do odzyskania niepodległości. W lutym 1940 r. przedstawiciel WOW wszedł do Komitetu Związku Walki Zbrojnej w Poznaniu. Miesiąc później kpt. Kmiotek stanął na czele utworzonej w wyniku rozmów scaleniowych z kilkoma innymi organizacjami konspiracyjnymi Wojskowej Organizacji Ziem Zachodnich. Opracował plan powstania zbrojnego na terenie Wielkopolski i Pomorza. Aresztowany 6 VI 1940 r., więziony w Forcie VII w Poznaniu. W czasie ciężkiego śledztwa zachował godną postawę. Skazany 18 VI 1942 r. na karę śmierci, stracony 15 VII 1942 r. w Breslau (obecnie Wrocław). Odznaczony m. in. Krzyżem Orderu Virtuti Militari V kl., Krzyżem Niepodległości, Krzyżem Walecznych. Żona Melania z d. Zielińska (1892-1942) wspierała męża w działalności konspiracyjnej, była zaprzysiężonym żołnierzem WOW i WOZZ, prowadziła lokale konspiracyjne, uczestniczyła w akcji pomocy społecznej. Aresztowana 7 VI 1942 r. mężnie zniosła śledztwo na Gestapo. Została skazana 11 VIII 1942 r. na karę śmierci. W uzasadnieniu wyroku sędzia Oberlandesgericht Posen (Wyższego Sądu Krajowego w Poznaniu) napisał m.in. „W czasie śledztwa wyznała, że kocha swój naród i swoją ojczyznę”. Zginęła na gilotynie w więzieniu berlińskim 12 IX 1942 r.

 

Tadeusz Kutrzeba (1886-1947) – urodził się w Krakowie 15 IV 1886 r. Po ukończeniu wyższych studiów wojskowych i inżynieryjnych służył jako oficer w austrowęgierskiej armii cesarskiej i królewskiej. Walczył w I wojnie światowej m.in. na froncie włoskim, rumuńskim i rosyjskim. W październiku 1918 r. zgłosił się do służby w odradzającym się Wojsku Polskim, gdzie otrzymał przydział do Sztabu Generalnego. Walczył w wojnie polsko-bolszewickiej m.in. jako szef sztabu Frontu Południowo-Wschodniego. W II RP pełnił służbę m.in. w Biurze Ścisłej Rady Wojennej i Sztabie Generalnym. W 1928 r. został komendantem Wyższej Szkoły Wojennej w Warszawie. Był też inspektorem w Generalnym Inspektoracie Sił Zbrojnych. Prowadził studia strategiczno-operacyjne dotyczące ewentualnego konfliktu z Niemcami. Był autorem wielu publikacji z zakresu historii wojskowości, taktyki wojennej i organizacji wojska. W marcu 1939 r. został mianowany generałem dywizji i dowódcą Armii „Poznań”. W czasie walk kampanii wrześniowej przeprowadził zwrot zaczepny przeciwko siłom niemieckim, znany jako „bitwa nad Bzurą”. Po przedarciu się do Warszawy uczestniczył w jej obronie jako zastępca dowódcy Armii „Warszawa”. 28 IX 1939 r. podpisał akt kapitulacji stolicy. 1 X 1939 r. znalazł się w niewoli niemieckiej. W obozach dla jeńców-oficerów (oflagach) był więziony do kwietnia 1945 r. W tym czasie zorganizował m. in. tajne kursy z zakresu Wyższej Szkoły Wojennej. Nie przyjął proponowanego mu przez rząd RP na uchodźstwie stanowiska ministra obrony narodowej, natomiast podjął prace w Komisji Historycznej Sztabu Głównego. Zmarł w Londynie 8 I 1947 r. W 1957 r. jego prochy spoczęły na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie. Był odznaczony m.in. Krzyżem Orderu Wojennego Virtuti Militari V klasy i – pośmiertnie – III klasy oraz Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1930 r.). Był żonaty z Aldoną Foremny. Małżeństwo było bezdzietne.

 

Herbert Lange (1909-1945) funkcjonariusz niemieckiej policji państwowej, zbrodniarz wojenny. Urodził się 29 IX 1909 r. w Menzlin (Niemcy). W 1932 r, wstąpił do NSDAP, rok później został członkiem SS, gdzie doszedł do rangi SS-Sturmbannführera. Przed wojną pracował jako komisarz kryminalny policji państwowej w Akwizgranie. Brał udział w akcji T-4 (likwidacji osób chorych i niepełnosprawnych). We wrześniu 1939 r. oddelegowany do Einsatzgruppe VI. Był pierwszym komendantem Fortu VII. Pod koniec 1939 r. został dowódcą Oddziału Specjalnego nazwanego od jego nazwiska Sonderkommando Lange. Zadaniem Oddziału była eksterminacja polskich i żydowskich pacjentów szpitali dla nerwowo i psychicznie chorych a także pensjonariuszy domów opieki na terenie Kraju Warty. Do sierpnia 1941 r. wymordowano, przede wszystkim przy użyciu gazu, m. in. pacjentów szpitali psychiatrycznych w Poznaniu, Owińskach, Dziekance k. Gniezna, Kościanie, Warcie, Łodzi, pensjonariuszy domów opieki w Poznaniu, Śremie, Pleszewie, Osiecznej k. Leszna, Kaliszu. W sumie ok. 6000 osób, wśród których były też dzieci. Sonderkommando Lange było odpowiedzialne również za wymordowanie pacjentów narodowości niemieckiej, przywożonych ze szpitali położonych na terenie Rzeszy oraz chorych umysłowo tzw. Niemców etnicznych  osiedlanych na terenie Wielkopolski. W okresie od 21 V do 8 VI 1940 r. Sonderkommando Lange zostało „oddelegowane” na teren włączonych do Prowincji Prusy Wschodnie ziem polskich, gdzie wymordowało ok. 1756 osób przetrzymywanych w obozie przejściowym w Soldau (Działdowo). W październiku 1941 r. Sonderkommando Lange skierowane zostało do akcji eksterminacji ludności żydowskiej. Po wymordowaniu wszystkich Żydów na terenie powiatu konińskiego Lange otrzymał zadanie zorganizowania obozu zagłady dla Żydów z Kraju Warty w Kulmhof (Chełmno nad Nerem). Kierował nim od grudnia 1941 r. do marca 1942 r., kiedy to został przeniesiony do Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy. Pracował tam w Wydziale IV (Tajna Policja Państwowa), w referacie E 3. Uczestniczył m.in. w aresztowaniach uczestników zamachu na Hitlera z 20 VII 1944 r.  Pod koniec wojny walczył w 3 batalionie SS Policji Bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei). Zginął w Bernau k. Berlina 20 IV 1945 r.

 

Janina Lewandowska z d. Dowbor-Muśnicka (1908-1940) – córka generała Józefa Dowbor-Muśnickiego dowódcy powstania wielkopolskiego, pilot szybowcowy i samolotowy. Urodziła się 22 IV 1908 r. w Charkowie. Od 1919 r. mieszkała w Batorowie k. Poznania. Absolwentka gimnazjum im. Generałowej Jadwigi Zamoyskiej w Poznaniu. Studiowała w Konserwatorium Muzycznym w Poznaniu. Pracowała dorywczo jako urzędniczka. Już w gimnazjum interesowała się szybownictwem.  Działała w Aeroklubie Poznańskim, gdzie w 1937 r. uzyskała licencję pilota. Jako pierwsza kobieta w Europie wykonała skok spadochronowy z wysokości 5 km. W 1938 r. została przeszkolona jako radiotelegrafistka w Centrum Wyszkolenia Łączności w Zegrzu. 10 VI 1939 r. wyszła za mąż za ppłk. Mieczysława Lewandowskiego, instruktora pilotażu. 3 IX 1939 r. dołączyła do rzutu kołowego 3 Bazy Lotniczej z Poznania, która wycofywała się na wschód. Prawdopodobnie 22 IX dostała się do niewoli sowieckiej. Osadzona jako jedyna kobieta w obozie specjalnym w Kozielsku wykazała się hartem ducha i odwagą. Uczestniczyła w tajnym życiu religijnym, za co spotykały ją represje ze strony władz obozu. Przesłuchiwana, podobnie jak inni oficerowie polscy, przez NKWD, nie podała swoich prawdziwych personaliów. Wywieziona z obozu w transporcie z 20 IV 1940 r. została prawdopodobnie nazajutrz rozstrzelana w Katyniu. Jej zwłoki zostały znalezione przez Niemców po odkryciu katyńskich dołów śmierci wiosną 1943 r. Jej czaszka, przewieziona do Breslau (obecnie Wrocław), była po wojnie ukrywana na Uniwersytecie Wrocławskim z obawy przed Urzędem Bezpieczeństwa. Ujawniona w 1997 r., zidentyfikowana w 2005 r. – spoczęła w grobowcu rodzinnym Dowbor-Muśnickich w Lusowie k. Poznania. W 2007 r. Janina Lewandowska została mianowana pośmiertnie porucznikiem WP.

 

Florian Marciniak „Szary”, „Nowak”, „J. Krzemień” (1915-1944) – prawnik, działacz harcerski. Urodził się 4 maja 1915 r. w Gorzycach (pow. kościański), w rodzinie chłopskiej. Absolwent Gimnazjum im. Św. Jana Kantego w Poznaniu i Wydziału Prawno-Ekonomicznego Uniwersytetu Poznańskiego. Pracował w Banku Związku Spółek Zarobkowych w Poznaniu. W czasie nauki w gimnazjum wstąpił do ZHP, był drużynowym 21 PDH im. T. Rejtana. W czasie studiów należał do Akademickiego Koła Harcerskiego im. H. Święcickiego. Był kierownikiem Wydziału Młodzieży w Komendzie Chorągwi Wielkopolskiej (1936-1938). W 1938 r. został mianowany harcmistrzem. 6 września 1939 r. znalazł się w Warszawie, gdzie objął funkcję komendanta Pogotowia Harcerzy. Był jednym z inicjatorów przejścia ZHP do konspiracji i 27 września 1939 r. został mianowany Naczelnikiem konspiracyjnej Kwatery Głównej Harcerzy. Wprowadził kryptonim „Szare Szeregi” dla konspiracyjnego ZHP. Współorganizował  struktury, zabiegał o utrzymywanie stałej łączności z terenem. Odegrał decydująca rolę w wypracowaniu programu organizacji i jej zasad wychowawczych, w tym wychowania przez walkę oraz przygotowania do aktywnej pracy po wojnie (program „Dziś’ – „Jutro” – „Pojutrze”). Współpracował blisko z władzami Polskiego Państwa Podziemnego: Delegaturą Rządu i Komendą Główną ZWZ-AK. Harcerze odgrywali ważną rolę w akcjach małego sabotażu, propagandy dywersyjnej wśród Niemców, wywiadzie. Uczestniczyli w tajnym nauczaniu, organizowali tajne życie kulturalne. Pod koniec 1942 r. najstarszy wiekowo szczebel organizacji – „Grupy Szturmowe” – zostały włączone do tworzącego się Kierownictwa Dywersji AK. Marciniak został aresztowany 6 maja 1943 r. w Warszawie przez poznańskie gestapo. Osadzony w Forcie VII w Poznaniu przeszedł mężnie bestialskie śledztwo. Przygotowywana przez Szare Szeregi akcja odbicia Naczelnika (akcja „Biała róża”) nie doszła do skutku. 17 lutego 1944 r. Marciniak został wywieziony z Fortu VII wraz z grupą instruktorów Szarych Szeregów i prawdopodobnie trzy dni później zamordowany w niemieckim obozie koncentracyjnym Gross-Rosen. Żonaty z Zofią Broniewską, która zginęła 16 kwietnia 1945 r. w niemieckim obozie koncentracyjnym Bergen-Belsen.

 

Marianna Marszałkowska „Wanda”, „Ruta Wagner” (1910-2004), nauczycielka, konspiratorka, oficer AK. Urodziła się 30 XII 1910 r. w Poznaniu. Absolwentka Gimnazjum im. Dąbrówki i Wydziału Humanistycznego (w zakresie filologii angielskiej) Uniwersytetu Poznańskiego. W czasie studiów działała społecznie w Samopomocowej Organizacji Studentek i w Akademickim Związku Strzeleckim. Pracowała jako nauczycielka języka angielskiego w szkołach średnich w Siedlcach, a od 1937 r. w Liceum Raciborskim w Tarnowskich Górach. Na początku okupacji niemieckiej powróciła do Poznania, gdzie znalazła zatrudnienie w zakładzie ślusarskim swojego ojca. Zaangażowała się w tajne nauczanie. Wiosną 1940 r. przez Elżbietę Zawacką została wprowadzona do Związku Walki Zbrojnej. Mianowana podporucznikiem czasu wojny, objęła komendę Ekspozytury Wywiadowczej Wojskowej Służby Kobiet w Poznaniu. Zorganizowała rozgałęzioną i sprawnie działającą siatkę wywiadowczą, która m.in. lokalizowała obiekty wojskowe i policyjne, urzędy administracji okupacyjnej, ważne obiekty infrastruktury (elektrownie, gazownie, dworce kolejowe) oraz zakłady przemysłowe, zwłaszcza zbrojeniowe. Kurierki z Poznania docierały do komórek wywiadowczych na terenie Rzeszy. W skład Ekspozytury wchodziło ok. 30 osób, a jej ogniwa powstały także we Włocławku, Lesznie, Rawiczu, Środzie Wlkp., Wągrowcu. We wrześniu 1942 r. Marszałkowska objęła funkcję szefa Wydziału Łączności  Konspiracyjnej (Vk) w sztabie Okręgu Poznańskiego AK. W związku z tym przekazała kierownictwo Ekspozytury Wywiadowczej WSK swojej zastępczyni Marii Ładeckiej. Jako szef Vk zorganizowała nowy system łączności struktur okręgowych z dowództwem w Poznaniu, szyfrowała raporty. Aresztowana została 29 IV 1943 r. w związku z rozpracowaniem przez Gestapo Ekspozytury Wywiadowczej WSK. Przetrzymywana była przez sześć tygodni w gmachu Gestapo w Poznaniu, cały czas w kajdankach, głodzona i bita do nieprzytomności. Następnie wiele tygodni spędziła w karcerze w Forcie VII. Jej sytuację pogorszyło ujawnienie latem 1943 r. jej funkcji szefa łączności konspiracyjnej. 5 VII 1943 r. Policyjny Sąd Doraźny skazał ją na karę śmierci. Wyroku nie wykonano, gdyż jednocześnie toczyła się sprawa działalności wywiadowczej WSK, przekazana Trybunałowi Ludowemu w Berlinie. Marszałkowską osadzono w więzieniu w Lipsku, gdzie doczekała końca wojny. Do października 1945 r. przebywała na terenie Niemiec, pracując m.in. jako asystentka w misji UNRRA. Po powrocie do Polski nie ujawniła swojej działalności w AK. Podjęła pracę jako lektorka języka angielskiego m.in. w Wyższej Szkole Ekonomicznej w Poznaniu i tłumaczka. W latach 1956-1970 należała do PZPR. Po przejściu na emeryturę w 1970 r. działała społecznie, m.in. współpracowała z Fundacją Sue Ryder (w stanie wojennym pomagała w organizowaniu transportów żywności i odzieży do Polski) i Studium Polski Podziemnej w Londynie. Angażowała się w niezależne badania historii AK, współpracowała z redakcją Encyklopedii Konspiracji Wielkopolskiej 1939-1945. Zmarła 30 IV 2004 r. w Poznaniu. Odznaczona m.in. Krzyżem AK, Krzyżem Kawalerskim i Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. Awansowana do stopnia majora. Zamężna za Franciszkiem Kaniewskim, miała dwoje dzieci.

 

Stanisław Michałowski „Michał”, „Małecki” (1903-1984), prawnik, działacz społeczny i polityczny. Urodzony 25 października 1903 r. w Kórniku k. Poznania. Absolwent Gimnazjum im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu oraz Wydziału Prawno-Ekonomicznego Uniwersytetu Poznańskiego. Ochotnik w wojnie polsko-bolszewickiej. Członek ZHP, Organizacji Młodzieży Narodowej i Związku Polskiej Młodzieży Demokratycznej. Działacz Polskiego Związku Zachodniego (wiceprezes Zarządu Województwa Pomorskiego). Jako pracownik Magistratu w Grudziądzu angażował się w pomoc społeczną dla bezdomnych i bezrobotnych. Od 1933 r. był wiceprezydentem Grudziądza. Poseł na Sejm RP (1935-1938). We wrześniu 1939 r. ewakuował się wraz z władzami Grudziądza. Poszukiwany listem gończym przez Niemców schronił się we Lwowie, gdzie spędził lata okupacji sowieckiej. W połowie 1941 r. zamieszkał w Warszawie i zaangażował się w działalność konspiracyjną w Związku Odbudowy Rzeczypospolitej, był członkiem Komendy Głównej tej organizacji. W lipcu 1944 r. jako wiceprezes Zjednoczenia Demokratycznego wszedł do Rady Jedności Narodowej. Od końca 1941 r. zaprzysiężony do ZWZ-AK, pracował w Wydziale Informacji Biura Informacji i Propagandy KG, gdzie zajmował się kwestiami walki cywilnej. Jednocześnie działał w utworzonej przez PZZ konspiracyjnej organizacji „Zachód” utrzymującej pod auspicjami Delegatury Rządu na Kraj kontakt ze skupiskami Polaków na terenie III Rzeszy. Uczestnik Powstania Warszawskiego w ramach BIP. Aresztowany 28 marca 1945 r. wraz z 14 innymi przywódcami Polskiego Państwa Podziemnego przez NKWD w Pruszkowie, dokąd udał się na rozmowy z władzami sowieckimi. Osadzony w więzieniu na Łubiance w Moskwie, przesłuchiwany przez NKWD, w czerwcu 1945 r. został postawiony przed sądem sowieckim w pokazowym Procesie Szesnastu, w którym został uniewinniony. Zamieszkał w Poznaniu, gdzie podjął pracę w Okręgowym Urzędzie Likwidacyjnym. Wstąpił do Stronnictwa Demokratycznego. Kontynuował działalność w PZZ. Aresztowany przez Urząd Bezpieczeństwa w lipcu 1948 r. pod zarzutem sabotażu, skazany w 1950 r. na 9 lat więzienia, zwolniony z więzienia w 1952 r. Inwigilowany przez UB, do 1955 r. pracował jako robotnik magazynowy. W 1968 r. jako emeryt zamieszkał w Kórniku, gdzie prowadził gospodarstwo rolne, udzielał się w Kółkach Rolniczych. W 1980 r. zaangażował się w NSZZ „Solidarność” Rolników Indywidualnych. Zmarł 30 września1984 r. w Kórniku.

 

Stanisław Mikołajczyk (1901-1966) działacz społeczny i polityczny. Urodził się 18 lipca 1901 r. w Holsterhausen (Niemcy) w rodzinie polskich emigrantów. W 1918 r. rodzina osiedliła się w Strzyżewie k. Krotoszyna. Ukończył Szkołę Rolniczą w Swarzędzu i Uniwersytet Ludowy w Dalkach k. Gniezna. Uczestniczył w Powstaniu Wielkopolskim i wojnie polsko-bolszewickiej. Właściciel gospodarstwa rolnego w Międzylesiu k. Wągrowca. Działał w kółkach rolniczych, był prezesem Wielkopolskiego Towarzystwa Kółek Rolniczych (1936-1939). Współzałożyciel Wielkopolskiego Związku Młodzieży Wiejskiej, jego prezes (1928-1930). Działacz Polskiego Stronnictwa Ludowego „Piast” (członek Rady Naczelnej 1930-1931), następnie Stronnictwa Ludowego (członek Rady Naczelnej 1933-1939, prezes). Poseł na Sejm RP (1930-1935). Kierował strajkiem chłopskim w 1937 r. Wielokrotnie represjonowany przez władze sanacyjne. Uczestnik kampanii wrześniowej 1939 r. Potem na uchodźstwie we Francji i Wielkiej Brytanii. Przewodniczący Rady Narodowej RP (1939-1940), wicepremier (1940- lipiec 1943) i premier Rządu RP (podał się do dymisji 24 listopada 1944 r. w związku z kontrowersjami w sprawie polityki wobec ZSRS. M. był zwolennikiem zawarcia porozumienia z Sowietami i PKWN). Uczestniczył w konferencji w Moskwie w czerwcu 1945 r., po której wrócił do Polski jako drugi wicepremier i minister rolnictwa Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej (21 VII 1945 – 8 II 1947), w którym komuniści mieli przewagę i narzucali kierunek działań politycznych. W sierpniu 1945 r. współtworzył Polskie Stronnictwo Ludowe (od 1946 r. był jego prezesem). Dążył do skupienia wokół PSL legalnej opozycji w stosunku do komunistów. Był posłem do Krajowej Rady Narodowej (1945-1946) i Sejmu Ustawodawczego (1947). Wobec sfałszowanych wyborów (styczeń 1947 r.) i nasilających się bezwzględnych represji komunistów wobec PSL, zagrożony aresztowaniem zbiegł z Polski w październiku i zamieszkał w Stanach Zjednoczonych. W listopadzie 1947 r. pozbawiony przez komunistów polskiego obywatelstwa (przywrócono mu je pośmiertnie w marcu 1989 r.). Na emigracji pozostał w częściowej izolacji politycznej, podejmował jednak działalność w emigracyjnym PSL, uczestniczył w programach Radia Wolna Europa. W 1948 r. opublikował książkę The Rape of Poland. Pattern of Soviet Aggression, która ukazała się w kraju po raz pierwszy w tzw. drugim obiegu w 1983 r. pod tytułem „Gwałt na Polsce. Zmarł w Waszyngtonie 13 grudnia 1966 r. W 2000 r. jego prochy sprowadzono do Polski i pochowano na Cmentarzu Zasłużonych Wielkopolan w Poznaniu. Odznaczony pośmiertnie Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski (2000 r.). Żonaty z Cecylią Ignasiak, miał syna Mariana.

 

Edward Niesobski „Orzeł”, „Lech” (1923-1944) harcerz, konspirator. Urodził się 11 IX 1923 r. w Jarocinie. Przed wybuchem wojny zdał małą maturę w Gimnazjum w Ostrowie Wlkp. Należał do ZHP, był przybocznym V DH im. Tomasza Zana. Na początku wojny pełnił służbę w obronie przeciwlotniczej w ramach szkolnego Przysposobienia Wojskowego. Jesienią 1939 r. współorganizował konspiracyjne harcerstwo (Szare Szeregi), został drużynowym swojej macierzystej DH. Uczestniczył w tajnym nauczaniu sam się kształcąc i jednocześnie ucząc młodszych kolegów. W 1943 r. zdał konspiracyjną maturę. Prowadził nasłuch radiowy i wydawał konspiracyjne gazetki „Wiadomości Radiowe” i „Zew”. W 1940 r. został zaprzysiężony do ZWZ. Obsługiwał radiostację, jeździł jako łącznik przewożąc konspiracyjną pocztę, prasę i materiały dywersyjne. Aresztowany przez policję niemiecką 18 XI 1941 r. przy próbie przekroczenia granicy z GG, spędził rok w okropnych warunkach w więzieniu w Radogoszczu k. Łodzi i w Sieradzu. Zwolniony po odbyciu kary powrócił do służby w AK jako kurier do specjalnych poruczeń przy pełniącym obowiązki szefa sztabu kpt. Janie Kamińskim. W 1943 r. został awansowany na podchorążego. Zamieszkał w Poznaniu pod fałszywym nazwiskiem Wacław Zybała. W mundurze kolejarskim woził pocztę konspiracyjną, broń, meldunki wywiadowcze. Kursował stale pomiędzy Poznaniem a Ostrowem, Mogilnem, Gnieznem, Jarocinem, Wrześnią, Środą, Sierakowem, Lesznem a także Bydgoszczą i Inowrocławiem. Nie wycofał się mimo zagrożenia po aresztowaniu swego ojca Kazimierza Niesobskiego oraz kpt. Kamińskiego. Aresztowany w Poznaniu 19 stycznia 1944 r. został osadzony w obozie karnym i więzieniu niemieckiej policji bezpieczeństwa w Żabikowie k. Poznania. Tu przeżył śmierć ojca i rozstrzelanie swoich przełożonych. Po ciężkim śledztwie w poznańskim Gestapo został rozstrzelany w obozie w Żabikowie 19 lipca 1944 r. Pośmiertnie odznaczony Krzyżem Walecznych. W konspiracji zaangażowana była cała rodzina Niesobskich. Kazimierz Niesobski, który w  czasie okupacji pracował jako kierownik pociągów towarowych w Ostrowie Wielkopolskim już w listopadzie 1939 r. został zaprzysiężony do Związku Walki Zbrojnej. Uczestniczył w tworzeniu struktur organizacyjnych, wraz z rodziną wydawał i kolportował konspiracyjną prasę, obsługiwał radiostację. Od połowy 1942 r.,  awansowany na starszego sierżanta W sztabie Okręgu Poznańskiego AK pełnił niezwykle ważną funkcję kierownika Samodzielnego Wydziału Kurierskiego. Dzięki niemu i jego podkomendnym Okręg Poznański utrzymywał stałą łączność z Komendą Główną AK w Warszawie oraz ze strukturami terytorialnymi okręgu. Kolejarze przewozili pocztę konspiracyjną, prasę, broń, radiostacje, a także przerzucali zagrożonych aresztowaniem członków organizacji na teren GG. Kazimierz Niesobski został aresztowany 19 XI 1943 r. Zmarł 7 maja 1944 r. w obozie karnym w Żabikowie w wyniku tortur, jakich doznał w czasie śledztwa na Gestapo. Anna Niesobska, matka Edwarda, była członkiem ZWZ-AK. Prowadziła w swoim mieszkaniu punkt kontaktowy Inspektoratu Rejonowego Ostrów Wlkp., a następnie Wydziału Łączności Operacyjnej Sztabu Okręgu Poznańskiego ZWZ-AK. Była zaangażowana w redagowanie i powielanie gazetek konspiracyjnych. Ponadto w latach 1940-1943 w mieszkaniu Niesobskich pracowała radiostacja. Młodszy o 2 lata od Edwarda Henryk uczestniczył w tajnym nauczaniu i konspiracyjnym harcerstwie. W lecie 1942 r. złożył przysięgę AK i został łącznikiem Samodzielnego Wydziału Kurierskiego. Odbywał podróże kurierskie m in. do Warszawy, jako łącznik do Komendy Obszaru Zachód KG AK. Po odpowiednim przeszkoleniu został dowódcą plutonu dywersyjnego. Brał udział w wielu akcjach. Zagrożony po aresztowaniu ojca przejściowo ukrywał się w oddziale partyzanckim por. Czesława Mocka. Jeździł jako łącznik do Komendy Okręgu Pomorze AK do Bydgoszczy. Awansowany na plutonowego AK brał udział w walkach zbrojnych AK z Niemcami w Ostrowie w styczniu 1945 r. Był odznaczony Krzyżem Walecznych. Po wojnie działał w konspiracji niepodległościowej w WSGO „Warta”. Trzeci z braci, Bogdan, miał w chwili wybuchu wojny 12 lat. Mimo tak młodego wieku współdziałał z braćmi w konspiracji harcerskiej, uczył się na tajnych kompletach. Wywieziony w lutym 1941 r. na przymusowe roboty do Rzeszy, zdołał stamtąd zbiec i powrócić do Ostrowa. Odtąd ukrywał się. W lutym 1943 r. został zaprzysiężony do AK, pełnił początkowo funkcję łącznika przy szefie dywersji Okręgu Poznańskiego AK, a od połowy 1944 r. w stopniu kaprala dowodził od plutonem dywersyjnym. Aresztowany 27 XI 1944 r. zginął w niewyjaśnionych okolicznościach w Gestapo kaliskim. Miał niespełna 18 lat. Pośmiertnie został odznaczony Krzyżem Walecznych. Przysięgę AK złożyła także starsza z dwóch sióstr Edwarda Janina, która w 1944 roku miała zaledwie 14 lat. Była ona m.in. kolporterką prasy konspiracyjnej. Uczyła się na tajnych kompletach.

 

Jan Jacek Nikisch „Sławek”, „Sielecki”, „Sławkowski” (1910-1996) – adwokat, działacz społeczny i polityczny. Urodził się 16 sierpnia 1910 r. we Lwowie. W 1920 r. zamieszkał w Lesznie, był absolwentem tamtejszego gimnazjum. W 1932 r. ukończył studia na Wydziale Prawno-Ekonomicznym UP. Działał w Młodzieży Wszechpolskiej (wiceprezes w latach 1930/31), Obozie Wielkiej Polski, Towarzystwie Czytelni Ludowych oraz w Polskim Związku Zachodnim. W latach 1932-1939 był aplikantem adwokackim w Rawiczu. We wrześniu 1939 r., zagrożony aresztowaniem, przeniósł się do Warszawy. W grudniu 1939 r. podjął działalność konspiracyjną w organizacji „Ojczyzna” (kierownik 1942-1945). Współorganizował warszawskie przedstawicielstwo Głównego Delegata Rządu dla ziem wcielonych do Rzeszy, Studium Zachodnie (1941) i Instytut Zachodni (1944/1945). Wykładał na tajnych Wyższych Kursach Dziennikarskich (1942-1944). Opublikował broszurę Jak to może wyglądać? U progu przełomu, omawiającą problem przesiedlania ludności na Ziemiach Postulowanych (1942 r.) Reprezentował „Ojczyznę” w Porozumieniu Organizacji Narodowych (1944). W lipcu 1944 r. został członkiem Rady Jedności Narodowej. Po wojnie zamieszkał w Poznaniu, gdzie prowadził kancelarię adwokacką. Działał w PZZ i Instytucie Zachodnim. Był zwolennikiem czynnego udziału członków „Ojczyzny” (rozwiązanej w lipcu 1945 r.) w życiu państwowym, zwłaszcza w instytucjach zajmujących się zagospodarowywaniem Ziem Odzyskanych. Jednocześnie współpracował ze strukturami konspiracji niepodległościowej. Aresztowany przez Urząd Bezpieczeństwa 8 marca 1949 r. po ciężkim śledztwie został skazany 29 sierpnia 1950 r. na karę 4 lat więzienia. Zwolniony w marcu 1953 r., w maju 1958 r. został uniewinniony przez Sąd Najwyższy. Do lat osiemdziesiątych XX w. był inwigilowany przez Służbę Bezpieczeństwa. Skreślony z listy adwokatów pracował fizycznie. Do zawodu wrócił w listopadzie 1956 r. i wykonywał go do emerytury (1983 r.). Od 1957 r. ponownie angażował się w działalność społeczną (m.in. w Towarzystwie Rozwoju Ziem Zachodnich, IZ, Klubie Inteligencji Katolickiej w Poznaniu) oraz charytatywną. Pod koniec lat sześćdziesiątych XX w. zajął się ocalaniem od zapomnienia dziejów konspiracji wielkopolskiej. Był głównym inicjatorem stworzenia w Poznaniu w krużgankach kościoła Dominikanów „Panteonu Wielkopolski Walczącej”. Od 1976 r. wspierał działalność opozycyjną, m. in. Komitet Obrony Robotników, uczestniczył w kolportowaniu wydawnictw drugiego obiegu. W okresie stanu wojennego bronił przed sądami uwięzionych działaczy podziemnej „Solidarności”. Zmarł 15 kwietnia 1996 r. Odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1985) i Złotą Odznaką Adwokatury (1986). Z małżeństwa z Marią Durczewską (zmarłą w 1941) miał córkę Miłosławę. Powtórnie ożenił się z Barbarą Siudą, z którą miał synów Andrzeja i Jacka.

 

Stanisław Pawłowski (1882-1940) geograf, członek PAU, rektor Uniwersytetu Poznańskiego. Urodził się 16 III 1882 r. w Dębowcu, Absolwent Gimnazjum w Jaśle. Po ukończeniu studiów geograficznych na Uniwersytecie Lwowskim pracował w gimnazjach w Samborze i Stanisławowie, a następnie podjął pracę w Państwowej Szkole Handlowej  we Lwowie. Doktoryzował się w 1910 r., habilitował w 1913, a w 1918 otrzymał tytuł profesora nadzwyczajnego. W maju 1919 r. rozpoczął pracę na powstającym Uniwersytecie Poznańskim, gdzie zorganizował Instytut Geograficzny. Specjalizował się w geografii fizycznej, politycznej i ekonomicznej. Jako pierwszy opracował rzeźbę polskiego wybrzeża. Uważany jest za twórcę geografii krajobrazowej oraz antropogeografii. Pod jego kierunkiem powstał Atlas nazw geograficznych Słowiańszczyzny Zachodniej. Położył duże zasługi dla rozwoju dydaktyki i metodologii geografii. W latach 1927-28 był Dziekanem Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego, a w roku akademickim 1932/1933 – rektorem UP. W 1936 r. został członkiem Polskiej Akademii Umiejętności. Udzielał się społecznie m.in. w Polskim Towarzystwie Krajoznawczym (prezes w 1920 r.), Zrzeszeniu Polskich Nauczycieli Geografii (przewodniczący od 1923-1939) oraz w Międzynarodowej Unii Geograficznej (wiceprezes od 1938). Aresztowany 14 X 1939 r. pod zarzutem działalności wrogiej Niemcom, został osadzony w więzieniu przy ul. Młyńskiej w Poznaniu, następnie w Forcie VII. Wykazał wielki hart ducha, wspierał współwięźniów, prowadził nawet wykłady z geografii. Zginął 6 I 1940 r. zastrzelony w celi podczas masakry więźniów przez strażników Fortu VII. Jego prochy pochowano prawdopodobnie w lasach Wypalanki k. Stęszewa. W akcie zgonu podano, że zginął podczas próby ucieczki, natomiast rodzina wysiedlona w międzyczasie do Generalnego Gubernatorstwa została oficjalnie zawiadomiona, że prof. Pawłowski został zwolniony z Fortu VII i również wysiedlony do GG. Odznaczony m.in. Złotym Krzyżem Zasługi, jugosłowiańskim Orderem św. Sawy, holenderskim Orderem Komandorskim dworu królewskiego, pośmiertnie Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1957). Żonaty z Ewą z d. Kamińską, miał troje dzieci, z których córka Wanda i syn Przemysław zginęli w niemieckim obozie koncentracyjnym Auschwitz.

 

Józef Prądzyński „Twardosz”. „Prałat” (1877-1942) – duchowny katolicki, działacz społeczny i narodowy. Urodził się 2 III 1877 r. w Żołędowie w pow. bydgoskim w rodzinie ziemiańskiej. Absolwent Królewskiego Gimnazjum  Katolickiego w Chełmnie. Represjonowany w 1901 r. przez władze pruskie za działalność w tajnej organizacji młodzieżowej Towarzystwo Filomatów. Ukończył Seminarium Duchowne w Poznaniu, święcenia kapłańskie przyjął w Gnieźnie w 1901 r. Jako kapłan obok pracy duszpasterskiej podejmował szeroką działalność społeczną, która wiązała się w zaborze pruskim nierozerwalnie z walką narodową. Szczególną troską otaczał organizacje młodzieżowe, wspierał rodzący się ruch harcerski, patronował stowarzyszeniom rzemieślniczym i kółkom rolniczym. Uczestniczył w akcji wyborczej Polaków do parlamentu pruskiego i parlamentu Rzeszy. W latach 1912-1917 był proboszczem w Gnieźnie, od października 1917 r. – kanonikiem kapituły kolegiaty św. Marii Magdaleny w Poznaniu, w grudniu 1938 r. wyniesiony do godności infułata i przeniesiony do kapituły katedralnej. Był członkiem Zarządu Drukarni i Księgarni św. Wojciecha, działał w Caritasie. Związany z Ligą Narodową uczestniczył w tajnej działalności patriotycznej, a czasie powstania wielkopolskiego – w pracach Naczelnej Rady Ludowej. W lecie 1919 r. został dziekanem generalnym wojsk polskich w b. zaborze pruskim, zweryfikowany w stopniu pułkownika WP. W niepodległej Polsce kontynuował szeroką działalność duszpasterską, społeczną i polityczną. Był m.in. prezesem Związku Kapłanów „Unitas”, sekretarzem generalnym Ligi Katolickiej, współorganizatorem Międzynarodowego Kongresu Chrystusa Króla w Poznaniu w 1937 r., jednym z inicjatorów wzniesienia Pomnika Najświętszego Serca Pana Jezusa (Pomnika Wdzięczności). Opiekował się ruchem sodalicyjnym, a w latach 1919-1934 był duszpasterzem akademickim. Był cenionym publicystą i kaznodzieją. Należał do władz Stronnictwa Narodowego, był kapelanem Obozu Wielkiej Polski. W latach 1926-27 zasiadał w Senacie RP. Był też radnym miasta Poznania. We wrześniu 1939 r. wspierał Cyryla Ratajskiego, ówczesnego prezydenta Poznania. Uczestniczył w formowaniu konspiracji wielkopolskiej jako patron organizacji „Ojczyzna”, a od 1940 r. – mąż zaufania Rządu RP na terenie ziem wcielonych do Rzeszy. Przyczynił się do zorganizowania Głównej Delegatury Rządu dla tego obszaru, Porozumienia Stronnictw Politycznych oraz Komendy Okręgu Poznańskiego ZWZ. Wyrzucony przez Niemców z kanonii, w lecie 1940 r. został osadzony w areszcie domowym na plebanii kościoła św. Rocha. Aresztowany 3 V 1941 r., został osadzony w Forcie VII w Poznaniu, a we wrześniu 1941 r. – w niemieckim obozie koncentracyjnym w Dachau. 20 V 1942 r. wywieziony do Ośrodka Eutanazyjnego w Zamku Hartheim k. Linzu, zginął tam w komorze gazowej. Pośmiertnie odznaczony Krzyżem Orderu Virtuti Militari V kl.

.

Cyryl Ratajski „Górski”, „Wrzos”, „Wartski” (1875-1942) – adwokat, działacz społeczny i polityczny. Urodził się 3 III 1875 r. we wsi Zalesie Wielkie k. Gostynia. Absolwent Gimnazjum im. Św. Marii Magdaleny w Poznaniu i Uniwersytetu w Berlinie. W czasie zaboru pruskiego działał w polskich tajnych organizacjach młodzieżowych oraz jawnych organizacjach społecznych, m.in. reprezentował Śląsk w Radzie Głównej Polskiego Towarzystwa Demokratycznego. Był pionierem ruchu turystycznego. W czasie powstania wielkopolskiego współpracował z Naczelną Radą Ludową, był m.in. jej łącznikiem z Komitetem Narodowym Polskim. Jako prezydent Poznania (1922-1934) zasłużył się wybitnie dla rozwoju miasta, przekształcając je w prężny ośrodek gospodarczy i kulturalny. Był współtwórcą Międzynarodowych Targów Poznańskich i prezesem Rady Głównej Powszechnej Wystawy Krajowej, która odbyła się w Poznaniu w 1929 r. Minister spraw wewnętrznych (listopad 1924-czerwiec 1925). Wieloletni wiceprezes Związku Miast Polskich. Działacz Frontu Morges i Stronnictwa Pracy, prezes Zarządu Wojewódzkiego SP w Poznaniu (od 1938 r.). 5 IX 1939 r. wobec opuszczenia Poznania przez władze państwowe i samorządowe objął funkcje prezydenta miasta, a 7 IX 1939 r. także wojewody poznańskiego. Z godnością pełnił swe obowiązki po wkroczeniu do  Poznania wojsk niemieckich. 14 IX 1939 r. usunięty z urzędu. Uczestniczył w formowaniu konspiracji wielkopolskiej we współpracy z Adolfem Bnińskim i ks. inf. Józefem Prądzyńskim. W kwietniu 1940 r. przez kilka dni wieziony w Forcie VII w Poznaniu, a w maju 1940 r. wysiedlony do Generalnego Gubernatorstwa, gdzie nawiązał kontakty konspiracyjne. 3 XII 1940 r. mianowany Głównym Delegatem Rządu RP dla GG. Odegrał istotną rolę w tworzeniu struktur Tajnej Administracji Cywilnej. Utrzymywał stałą łączność z Rządem na uchodźstwie, przesyłając raporty sytuacyjne i sprawozdania. Przyczynił się do poruczenia kurierowi Janowi Kozielewskiemu (Karskiemu) misji przekazania Rządowi i państwom alianckim informacji o sytuacji polskich Żydów. Współpracował z Główną Delegaturą Rządu dla ziem wcielonych do Rzeszy. Od grudnia 1941 r. faktycznie pełnił funkcję Delegata Rządu na Kraj. Ciężko chory podał się do dymisji, przyjętej 5 VIII 1942 r. Zmarł w Warszawie 19 X 1942 r. Jego prochy sprowadzono do Poznania w 1962 r. Spoczywa na Cmentarzu Zasłużonych Wielkopolan. Odznaczony m.in. Krzyżem Wielkim Orderu Polonia Restituta, Orderem Legii Honorowej III kl., Krzyżem Orderu Virtuti Militari V kl. nadanym przez gen. Władysława Sikorskiego w 1942 r., pośmiertnie Orderem Orła Białego (1995 r.). Żonaty ze Stanisławą z d. May miał synów Ziemowita i Kordiana.

 

Bronisław Szwarc „Świerk”, „Burzowski” (195-1942) – sportowiec, konspirator. Urodził się 24 VIII 1905 r. w Poznaniu. Po ukończeniu Szkoły Wydziałowej w Poznaniu podjął naukę w zawodzie bankowca, pracował w Banku Cukrownictwa. W latach 1926-1928 odbył zasadniczą służbę wojskową, mianowany kapralem rez. WP. W 1934 r. zdał maturę jako ekstern i przez rok studiował w Wyższej Szkole Handlowej w Poznaniu. W 1922 r. związał się z Klubem Sportowym „Warta” jako piłkarz. W następnym roku poświecił się lekkoatletyce, szczególne osiągnięcia odnosił w biegach średnio- i długodystansowych. Był wielokrotnym mistrzem i rekordzistą okręgu poznańskiego. Wielokrotnie uczestniczył w zawodach ogólnopolskich. Na mistrzostwach Polski w 1929 r. zdobył brązowy medal w biegu na 1500 m. W 1929 r. zakończył karierę sportową i zaangażował się społecznie w Poznańskim Okręgu Związku Lekkiej Atletyki (prezes w latach 1935-1939). Był też sędzią lekkoatletycznym oraz członkiem Regionalnego Komitetu Olimpijskiego. Zmobilizowany do Wojska Polskiego we wrześniu 1939 r. trafił do niewoli niemieckiej, skąd uciekł i przedostał się do Poznania. Jesienią 1939 r. zaangażował się w działalność konspiracyjną. Współorganizował Narodowa Organizację Bojową, w której objął komendę Dzielnicy Poznań-Łazarz. Rozbudowywał struktury organizacyjne, prowadził odprawy komendantów sekcji, organizował kolportaż „Polski Narodowej” i zbiórkę funduszy na cele organizacji. Kierował rozpracowaniem wywiadowczym obiektów militarnych i administracji okupanta na swoim terenie. Aresztowany 11 XII 1940 r., został osadzony w Forcie VII w Poznaniu i poddany brutalnemu śledztwu. Skazany na karę śmierci 24 III 1942 r., zginął na gilotynie w więzieniu w Breslau (obecnie Wrocław) 23 V 1942 r. Odznaczony Srebrnym Krzyżem Zasługi. Żonaty z Heleną z d. Serwatkiewicz, miał dwoje dzieci.

 

Franciszek Witaszek „Myszkowski”, „Warta” (1908-1943) – Franciszek Witaszek „Myszkowski”, „Warta” (1908-1943), lekarz, konspirator. Urodził się 8 września 1908 r. w Śmiglu. Absolwent Gimnazjum I Liceum w Ostrowie Wlkp. oraz Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Poznańskiego. Członek ZHP, w czasie studiów w Akademickim Kole Harcerskim. Pracował m.in. jako asystent w Zakładzie Mikrobiologii Lekarskiej UP. Wykładał higienę w Państwowej Szkole Pielęgniarek PCK w Poznaniu. Bardzo uzdolniony naukowo był m. in. właścicielem patentu na nici chirurgiczne, które były produkowane przez zakład „Polski Catgut”, kierowany przez Witaszka. Działał społecznie w Związku Lekarskim Obwód Wielkopolski i Towarzystwie Higienicznym. Śpiewał w chórze „Echo”|. We wrześniu 1939 r. nie zmobilizowany (kat. D), otrzymał rozkaz ewakuowania „Polskiego Catgutu” z Poznania. W okolicach Żychlina zaopiekował się polskim szpitalem polowym. Po powrocie do Poznania, wyrzucony z domu wraz z rodziną i pozbawiony możliwości dotychczasowej pracy, rozpoczął prywatną praktykę lekarską. Od jesieni 1939 r. działał w konspiracyjnej organizacji „Ojczyzna”, w akcji pomocy medycznej i społecznej. W końcu tego roku nawiązał współpracę z tworzącymi się strukturami sabotażowo-dywersyjnymi. W lecie 1940 r. zaprzysiężony do Związku Walki Zbrojnej z zadaniem zorganizowania komórki badawczo-produkcyjnej środków walki sabotażowo-dywersyjnej w ramach Wielkopolskiego Kierownictwa Związku Odwetu. Utworzona przez Witaszka komórka składała się z kilku samodzielnie pracujących laboratoriów i warsztatów, sieci łączności kurierskiej i wewnętrznej, a także z grupy wykonawczej. Pracowało w niej około 40 osób, w tym lekarze, farmaceuci, inżynierowie, laboranci, kelnerzy. Produkowano środki chemiczne (np. do skażania pasz i żywności, miniaturowe bomby termitowe, substancje niszczące metale), bakteriologiczne oraz techniczne (np. gwoździe przeciwoponowe). Komórka dostarczała materiały sabotażowo-dywersyjne oddziałom bojowym ZWZ działającym także poza Okręgiem Poznańskim (na Śląsku i w głębi Rzeszy). W połowie 1941 r. Witaszek został zastępcą dowódcy WKZO. Otrzymał awans na podporucznika czasu wojny. Aresztowany 25 kwietnia 1942 r., poddany został brutalnemu śledztwu w poznańskim gestapo. Odrzucił propozycję podjęcia pracy na rzecz Rzeszy. Został powieszony wraz z grupą swoich współpracowników 8 stycznia 1943 r. w Forcie VII w Poznaniu. Pośmiertnie odznaczony Krzyżem Walecznych. Po egzekucji Niemcy odcięli jego głowę i przechowywali w słoju w Zakładzie Anatomii Uniwersytetu Rzeszy w Poznaniu, jako „głowę inteligentnego polskiego masowego mordercy”. W 1945 r. głowa dr. Witaszka została pochowana na poznańskiej Cytadeli. Aresztowana została niemal cała rodzina dr. Witaszka. Żona Halina przeżyła niemieckie obozy koncentracyjne, matka i dwaj bracia zginęli. Z piątki dzieci dwie córki zostały poddane germanizacji i oddane niemieckim rodzinom. Matka odzyskała je kilka lat po wojnie.

 

Mateusz Jerzy Zabłocki (1887-1939) duchowny katolicki, działacz społeczny i polityczny. Urodził się 16 sierpnia 1887 r. w Żurawicach k. Włocławka w rodzinie ziemiańskiej. W latach nauki w Gimnazjach w Inowrocławiu i Trzemesznie działał w tajnej organizacji młodzieżowej Towarzystwo Tomasza Zana. Po maturze (1909 r.) wstąpił do Arcybiskupiego Seminarium Duchownego w Poznaniu. Święcenia kapłańskie przyjął w 1913 r. Był wikariuszem m. in. w Mogilnie i Gnieźnie. Jako członek Rady Ludowej oraz kapelan Polskiej Organizacji Wojskowej Zaboru Pruskiego w Gnieźnie uczestniczył w przygotowaniach do odzyskania niepodległości. 27 grudnia 1918 r. odbierał przysięgę od oddziałów powstańczych w Gnieźnie. Uczestniczył jako dowódca oddziału w walkach Powstania Wielkopolskiego na froncie północnym, m.in. pod Szubinem i Zdziechową. W dalszych działaniach uczestniczył już jako kapelan wojsk powstańczych, a potem 61 pułku wojsk wielkopolskich i 15 DP w czasie wojny polsko-bolszewickiej. Podczas walk nad Berezyną 14 czerwca 1920 r. przełamał kryzys bitwy i z krzyżem w ręku poprowadził kontratak. Za okazane bohaterstwo otrzymał Krzyż Orderu Virtuti Militari V kl. W końcu 1920 r. został przeniesiony do rezerwy w stopniu majora. W niepodległej Polsce był proboszczem fary gnieźnieńskiej i dziekanem tamtejszego dekanatu oraz kapelanem Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Okręgu Gniezno. Udzielał się społecznie m.in. w Polskiej Lidze Przeciwalkoholowej i Towarzystwie Czytelni Ludowych (był członkiem Zarządu Głównego). Politycznie związany był ze Stronnictwem Narodowym. W 1933 r. został wybrany radnym miasta Gniezna. Uczestniczył w szkoleniu młodzieży w powiatach gnieźnieńskim, żnińskim i mogileńskim w ramach Przysposobienia Wojskowego. W 1938 r., w obliczu zagrożenia wojennego, zaangażował się w tworzenie tajnych struktur dywersji pozafrontowej. 4 września 1939 r., wobec opuszczenia Gniezna przez władze cywilne i wojsko, ks. Zabłocki stanął na czele Komitetu Obywatelskiego, który objął władzę na terenie całego powiatu oraz Straży Obywatelskiej, która przygotowywała obronę miasta i okolicznych miejscowości, m. in. Kłecka. Starał się zapewnić normalne funkcjonowanie życia w mieście i powiecie. Wobec krwawych represji, jakie spotkały obrońców Kłecka ze strony wkraczających wojsk niemieckich postanowił nawiązać kontakt z dowództwem niemieckim i poddać Gniezno. W czasie tej misji parlamentariusza, mimo oznakowania białą flagą,  samochód, którym jechał ks. Zabłocki został ostrzelany, a on sam został ciężko ranny. Zdołał jednak dokończyć misję i zapobiegł ostrzejszym represjom po wkroczeniu Niemców do Gniezna 11 września 1939 r. Nazajutrz został aresztowany w szpitalu i osadzony w więzieniu w Inowrocławiu. Skazany przez niemiecki sąd specjalny (Sondergericht) na karę śmierci, został rozstrzelany 14 lub 17 października na więziennym dziedzińcu. Według relacji świadków zginął z okrzykiem „Niech żyje Polska”. Po wojnie spoczął na cmentarzu w Gnieźnie.

 

Elżbieta Zawacka „Zelma”, „Sulica”, „Zo” (1909-2009), uczona, konspiratorka, generał WP. Urodziła się 19 marca 1909 r. w Toruniu. Absolwentka Miejskiego Gimnazjum Humanistycznego w Toruniu i matematyki na Uniwersytecie Poznańskim. Asystentka na Wydziale Przyrodniczym UP. W 1936 r. przyjęła posadę nauczycielki w Państwowym Liceum Żeńskim  w Tarnowskich Górach oraz w tzw. Liceum Raciborzanek. W 1931 r. związała się z Przysposobieniem Wojskowym Kobiet, jesienią 1937 r. została komendantką Okręgu Śląskiego. We wrześniu 1939 r. uczestniczyła w obronie Lwowa. W październiku przedostała się do Warszawy, gdzie po zaprzysiężeniu do Służby Zwycięstwu Polski (później ZWZ-AK) objęła funkcję komendantki Wydziału Łączności Konspiracyjnej Podokręgu Zagłębie. Jednocześnie tworzyła struktury Wojskowej Służby Kobiet na Śląsku. Pod koniec 1940 r., zagrożona aresztowaniem, została ściągnięta do Warszawy, gdzie podjęła pracę kurierki Wydziału Łączności Zagranicznej Komendy Głównej ZWZ na kierunku zachodnim. Organizowała trasy kurierskie m.in. do Berlina i Paryża. Poznań był na nich ważnym punktem kontaktowym. Mimo niebezpiecznej i wyczerpującej służby zaangażowała się w tajne nauczanie. Sama rozpoczęła studia pedagogiczne w tajnej Wolnej Wszechnicy Polskiej. Po wsypie WSK Okręgu Śląskiego w maju 1942 r. została zdekonspirowana, gestapo poszukiwało jej listem gończym. W maju 1943 r. dotarła do Londynu (przez Francję i Hiszpanię) jako emisariuszka Dowódcy AK gen. Stefana Roweckiego ze specjalną misją do Sztabu Naczelnego Wodza w Londynie. Jednym z jej zadań było doprowadzenie do uregulowania sytuacji prawnej kobiet-żołnierzy. W nocy z 9 na 10 września 1943 r. została zrzucona do kraju na spadochronie, jako jedyna kobieta wśród cichociemnych. Powróciła do pracy kurierskiej. Uczestniczyła w Powstaniu Warszawskim. Po upadku stolicy pełniła nadal służbę kurierską, montując nowe placówki na Śląsku, a nawet w Wiedniu. Zorganizowała przerzut emisariusza Jana Nowaka (Jeziorańskiego) do Szwajcarii. Po rozwiązaniu AK objęła funkcję szefa łączności i kierowniczki kolportażu w Obszarze Zachodnim Delegatury Sił Zbrojnych (potem w Zrzeszeniu Wolność i Niezawisłość), obejmującym teren dawnych okręgów Poznańskiego i Pomorskiego AK oraz północną część ziem odzyskanych. Jej główną bazą był Poznań. Po rozbiciu I Komendy WiN zaprzestała pracy konspiracyjnej. Ukończyła studia pedagogiczne na Uniwersytecie Łódzkim. Pracowała jako nauczycielka w Łodzi, Toruniu i Olsztynie. Aresztowana 5 września 1951 r. przez Urząd Bezpieczeństwa, przeszła ciężkie śledztwo w Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego w Warszawie. 28 listopada 1952 r. została skazana na 10 lat więzienia za działalność na szkodę państwa polskiego. Więziona m. in. w Fordonie i Grudziądzu. 24 lutego 1955 r. została zwolniona na mocy amnestii. Początkowo bezrobotna, po przywróceniu jej prawa do wykonywania zawodu, objęła posadę nauczycielki. W 1965 r. obroniła prace doktorską z zakresu pedagogiki społecznej na Uniwersytecie Warszawskim. Habilitowała się w 1972 r. na Uniwersytecie Gdańskim, a w 1976 r. przeniosła się na Uniwersytet Toruński. Ciągle szykanowana, w 1978 r. odeszła na emeryturę. Tytuł profesorski otrzymała dopiero w 1995 r. Na emeryturze cały czas poświęciła udokumentowaniu i upamiętnieniu konspiracyjnej działalności AK, a zwłaszcza wojennej służby Polek. W okresie „Solidarności” została kierownikiem Komisji Historycznej Rady Kombatantów przy NSZZ „Solidarność” Regionu Gdańskiego. Jej wieloletnie uparte zabiegi o utworzenie Fundacji, która zajęłaby się gromadzeniem i opracowywaniem materiałów archiwalnych do dziejów AK doprowadziły do powołania w lutym 1990 r. Archiwum i Muzeum Pomorskiego Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek (obecnie Fundacja Generał Zawackiej). Tej instytucji przekazała swoje zbiory. Była współorganizatorką Światowego Związku Żołnierzy AK. W 2006 r. jako druga kobieta w Polsce awansowana na stopnień generała brygady. Zmarła w Toruniu 10 stycznia 2009 r. Odznaczona w czasie służby w AK czterokrotnie Krzyżem Walecznych i dwukrotnie Krzyżem Orderu Wojennego Virtuti Militari. W 1995 r. otrzymała Order Orła Białego.