Konspiracja poakowska – trzon antykomunistycznego podziemia niepodległościowego

Od jesieni 1944 roku w relacjach między organizacjami polskiego podziemia niepodległościowego rozpoczął się proces rozsypki organizacyjnej – „dekompozycji konspiracji”. Przyczyną było przede wszystkim niepowodzenie akcji „Burza”, represje sowieckich i polskich organów bezpieczeństwa oraz pobór do wojska, który powodował częste zrywanie kontaktów organizacyjnych. Ponieważ nie wypracowano wcześniej koncepcji kontynuacji działań niepodległościowych w nowej sytuacji politycznej, nie udało się tym samym efektywnie wykorzystać potencjału Polskiego Państwa Podziemnego. Zapanowanie nad spontanicznie kontynuowaną działalnością konspiracyjną napotykało na coraz większe trudności.

Dekompozycja konspiracji

Od sierpnia 1944 roku powszechny był brak łączności komend okręgów z Komendą Główną Armii Krajowej, który prowadził do zamętu organizacyjnego. Na przykład Okręg Lublin AK, stracił łączność na skutek przerwania komunikacji kurierskiej, na okres dziesięciu miesięcy – od wybuchu powstania warszawskiego do maja 1945 roku. W tym czasie Okręg ten pozostawał samodzielną, jednostką organizacyjną pozostającą bez kontaktu z dowództwem.

Jesienią 1944 roku zaczęło wzrastać znaczenie obozu narodowego, podległego dotąd Armii Krajowej. Przypomnijmy, że Narodowa Organizacja Wojskowa stanowiąca trzon wojskowy obozu narodowego została w październiku 1942 roku scalona z AK. W marcu 1944 r. w skład AK weszły dotychczas niescalone Narodowe Siły Zbrojne. Wobec formalnego rozwiązania AK (19 stycznia 1945 r.) i kryzysu w Polskim Państwie Podziemnym podziemie narodowe usamodzielniło się jako Narodowe Zjednoczenie Wojskowe (powstałe z połączenia NOW-AK i NSZ-AK). Pierwsza faza organizacyjna NZW trwała od listopada 1944 do stycznia 1945 r.

Przygotowywana na okoliczność przejęcia władzy przez komunistów szkieletowa sieć ściśle zakonspirowanej organizacji „Niepodległość” („Nie”) nie wyszła poza stadium organizacyjne. Organizacja „Nie” była „konspiracją w konspiracji”, gdyż tworzono ją w oparciu o kadrę oddelegowaną z szeregów AK i wszelkie poczynania w tym zakresie były okryte ścisłą tajemnicą – wskutek tego stan wiedzy na temat tej organizacji jest niewielki. Do sierpnia 1944 roku struktury „Nie” organizowano głównie w okręgach wschodnich (obszar lwowski, obszar wileńsko-nowogródzki) oraz w okręgach lubelskim, krakowskim i warszawskim. Wybuch Powstania Warszawskiego spowodował dezorganizację struktur „Nie” i utratę łączności struktur terenowych z kierownictwem organizacji. Od jesieni podejmowano próby odbudowy sztabu organizacji, a od końca 1944 r. podjęto na nowo prace nad tworzeniem „Nie”. Formalnym przejściem do etapu „Nie” było wydanie przez gen. Leopolda Okulickiego ps. „Niedźwiadek” rozkazu o rozwiązaniu AK (19 I 1945 ), jednak aresztowanie gen. bryg. Augusta Emila Fieldorfa ps. “Nil” (7 III 1945) oraz gen. Okulickiego (27 III 1945) uniemożliwiło realizację tych zamierzeń. Ostatecznie rozwiązanie „Nie” spowodował następca Okulickiego płk. Jan Rzepecki „Ożóg”, „Prezes”, jako dowódca AK w likwidacji, który był zdecydowanym przeciwnikiem formuły organizacyjnej jaką była „Nie”. Organizacja „Nie” została na wniosek płk. Jana Rzepeckiego rozwiązana 7 maja 1945 r. przez p.o. Naczelnego Wodza gen. Władysława Andersa .

Czas struktur regionalych

19 stycznia 1945 roku Komendant Główny AK gen. Leopold Okulicki wydał rozkaz rozwiązujący AK. Kolejny tajny rozkaz Okulickiego wydany tego samego dnia nakazywał zachowanie sztabów i broni. Życie konspiracyjne nie tylko nie ustało, lecz nawet nabrało pewnego rozpędu. Decyzja o rozwiązaniu nie dotarła do wielu żołnierzy AK lub potraktowano ją jako wyłącznie gest polityczny. Powstało wówczas szereg poakowskich organizacji o charakterze regionalnym. W Lubelskiem i Warszawskiem działał Ruch Oporu AK, w Białostockiem – Armia Krajowa Obywatelska, w Poznańskiem – Wielkopolska Samodzielna Grupa Ochotnicza „Warta”.

Zarówno wzajemne relacje między powstałymi strukturami regionalnymi o proweniencji akowskiej, oraz ich relacje z krajową centralą w wielu przypadkach pozostają niewyjaśnione. Rozkazowi gen. Okulickiego o rozwiązaniu AK nie podporządkował się na przykład ppłk. Władysław Liniarski ps. „Mścisław” dowódca Okręgu Białostockiego. Okręg ten działał samodzielnie używając od 15 lutego 1945 nazwy Armia Krajowa Obywatelska. Sukcesy jakie odniosła AKO na terenie Białostocczyzny (ograniczenie w znacznej mierze działalności organów bezpieczeństwa oraz Polskiej Partii Robotniczej) pokazują jakim potencjałem mogłoby dysponować dobrze zorganizowane i centralnie kierowane podziemie antykomunistyczne.

Własną interpretację rozkazu gen. Okulickiego zaprezentował kpt. Stanisław Sojczyński ps. „Warszyc”, twórca niezależnej struktury konspiracyjnej występującej oficjalnie, dopiero od stycznia 1946 r., pod nazwą Konspiracyjne Wojsko Polskie. Już 29 stycznia 1945 Sojczyński wydał „Wytyczne postępowania przy rozwiązaniu AK” i „Wytyczne propagandowe”, w których zapowiadał co najmniej stosowanie biernego oporu. 3 kwietnia 1945 r. Sojczyński wydał rozkaz o wznowieniu działalności i rozpoczął tworzenie nowej organizacji o kryptonimie „Manewr”, opierając się na dowodzonym przez siebie podczas wojny I batalionie 27.pp AK. Do końca 1945 r. konspiracja kierowana przez  Sojczyńskiego objęła osiemnaście powiatów województwa łódzkiego, województwo śląsko-dąbrowskie, część kieleckiego i poznańskiego.

Nieco inaczej wyglądała sytuacja w Okręgu Poznańskim AK, który nie został rozwiązany przez jego komendanta ppłk. Andrzeja Rzewuskiego ps. „Przemysław”, „Hańcza”, „Wojmir” – mimo rozkazu otrzymanego z Komendy Obszaru Zachodniego AK. Rzewuski omówił tę kwestię z inspektorami rejonów na odprawie w Ostrowie Wlkp. w marcu 1945 r. O podjętej decyzji poinformował Komendanta Obszaru Zachodniego i otrzymał zezwolenie na utrzymanie „dołów” na własną odpowiedzialność. Rozkaz zlikwidowania AK otrzymał ponownie Rzewuski na początku maja 1945 r. i to skłoniło go do wydania równocześnie dwóch rozkazów: o likwidacji AK i rozkazu organizacyjnego powołującego Wielkopolską Samodzielną Grupę Ochotniczą „Warta”. Zatem WSGO „Warta” została utworzona bez wiedzy Komendy Obszaru Zachodniego.

Decentralizacja i rozbicie konspiracji

            W okresie od sierpnia 1944 roku do maja/czerwca 1945 roku charakterystyczną cechą polskiej konspiracji była niemożność wypracowania, w nowej sytuacji politycznej, modelu konspiracji ogólnokrajowej z centralnym ośrodkiem kierowniczym. Słabym punktem polskiej konspiracji był brak kontaktu „dołów” z „górą”, przy jednoczesnym ciągłym sygnalizowaniu przez podziemne struktury potrzeby istnienia centralnego ośrodka decyzyjnego. Należy zwrócić uwagę, że podziemie poakowskie, stanowiące trzon całego podziemia antykomunistycznego, dwukrotnie istniało niejako „w próżni”, pozbawione centralnego ośrodka dyspozycyjnego. Po raz pierwszy – od rozwiązania AK do powołania Delegata Sił Zbrojnych na Kraj (7 V 1945), okres ten trwał trzy miesiące. Po raz drugi – od rozwiązania DSZ (6 VIII 1945) do powstania Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość (2 IX 1945), okres trwał niemal miesiąc. W tym okresie każdy z lokalnych dowódców podejmował całkowicie niezależne decyzje, nie przekazując żadnych informacji i sprawozdań zwierzchnikom.

Zadaniem powołanej DSZ było objęcie zwierzchnictwa nad wzmagającym się ruchem oporu. DSZ oparła się na dawnej siatce AK, z tym, że nie obejmowała ona terenów włączonych bezpośrednio do ZSRS. Nowością był podział kraju na trzy obszary: centralny, zachodni i południowy. Okręg białostocki podporządkował się płk. Rzepeckiemu w maju 1945 r. z chwilą powołania DSZ i był najsilniejszym okręgiem Obszaru Centralnego. Jednak Okręg Białostocki AKO-DSZ zachował duży stopień niezależności od centrali w zakresie rozkazodawstwa, używając aż do utworzenia Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość nazwy AKO, choć ppłk Liniarski uczestniczył w dwóch odprawach Komendy Głównej DSZ w Warszawie (w czerwcu i drugiej połowie lipca 1945 roku).

Inaczej stało się w przypadku Konspiracyjnego Wojska Polskiego. Organizacja Sojczyńskiego nie miała szerokich kontaktów z innymi strukturami konspiracyjnymi. Nie nawiązano łączności z innymi oddziałami zbrojnymi a próby porozumienia z partiami politycznymi pozostały raczej w sferze planów. Sojczyński znał założenia Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość” jednak nie był zainteresowany współpracą z tą organizacją, uważając, że skupia ona przedstawicieli „przedwrześniowej kliki”.

Kwestie relacji między poszczególnymi Okręgami DSZ a dowódcami poakowskich organizacji konspiracyjnych pozostają w niektórych przypadkach niejasne – na przykład w Okręgu Poznańskim. Trudno dziś precyzyjnie ustalić, jakie były zależności między funkcjonującą wcześniej organizacją WSGO „Warta” powołaną i dowodzoną przez ppłk Andrzeja Rzewuskiego a Okręgiem Poznańskim DSZ. Mimo, że Rzewuski pełnił jednocześnie funkcje Delegata Okręgu Poznańskiego panuje w tej kwestii duża niejasność.

 Najprawdopodobniej funkcjonująca jeszcze przed powołaniem DSZ siatka konspiracyjna Rzewuskiego, której nadał rozkazem z 10 maja 1945 nazwę WSGO „Warta” była wykorzystywana do działalności Okręgu Poznańskiego DSZ, jednak w taki sposób by „Hańcza” nie stracił nad nią kontroli. Zapewne decyzja Rzewuskiego była powodowana nieufnością wobec centrali i wspomnianym już faktem nie wykształcenia jasnej koncepcji walki w nowej sytuacji politycznej. Postawa Rzewuskiego uległa krystalizacji po powołaniu Zrzeszenia WiN, gdyż był on przeciwny przejściu podległych mu struktur wojskowych do WiN. Wydał wówczas pismo okólne z dnia 18 października 1945 r. adresowane do żołnierzy WSGO „Warta” zabraniającym nawiązania współpracy z WiN. Uważał on bowiem tę organizację za rodzaj podziemnej partii politycznej, sam zaś był zwolennikiem apolityczności podziemnych struktur wojskowych. Ostatecznie ppłk Rzewuski podjął decyzję o rozwiązaniu WSGO „Warta” 15 listopada 1945 r.

Niektórzy dowódcy zwiększając stopniowo autonomię w swoich regionach podejmowali próby tworzenia struktur ponadregionalnych poprzez rozbudowę swoich siatek konspiracyjnych, podporządkowywanie sobie mniejszych organizacji oraz przez zawieranie porozumień między dowódcami lokalnymi.

Jednak od jesieni 1945 rozpoczął się proces stopniowej decentralizacji w konspiracyjnych strukturach. Specyfikę poakowskiej konspiracji antykomunistycznej w ostatnim kwartale 1945 roku dobrze ukazuje fragment poufnego komunikatu informacyjnego:

„Życie podziemne toczy się w wąskich kołach, przestawiających formy pracy i szukających partnerów. Jemu nie wyłoniono żadnego ośrodka kierowniczego życia w kraju.”

Przyczyny takiego stanu rzeczy były rozmaite. Jedną z nich była amnestia uchwalona 22 lipca 1945 roku przez Krajową Radę Narodową oraz akcje ujawnieniowe podejmowane przy współpracy z MBP przez poszczególnych dowódców DSZ i WiN. Spowodowała ona zmniejszenie obsady kadrowej w organizacjach podziemnych.

Po sfałszowaniu przez komunistów wyborów do Sejmu Ustawodawczego (19 I 1947) władze szybko ogłosiły drugą amnestię (22 II 1947). Przyczyniła się ona do likwidacji większości organizacji i oddziałów polskiego podziemia niepodległościowego. Zaprzestały działalności również struktury podziemia funkcjonujące dotąd sprawnie – jak między innymi Komenda Okręgu Lubelskiego WiN – kierowana jednolicie, obejmująca swym zasięgiem całe województwo oraz posiadająca kontakt z krajowym dowództwem. W listopadzie i grudniu 1947 roku został także rozbity przez organa bezpieczeństwa IV Zarząd WiN, kierowany przez płk. Łukasza Cieplińskiego. Tym samym zlikwidowano ostatni autentyczny centralny ośrodek kierowniczy koordynujący jeszcze działaniami konspiracyjnymi osób nie ujawnionych w czasie amnestii.

Autorka: Agnieszka Łuczak

Bibliografia:

Atlas polskiego podziemia niepodległościowego 1944–1956, red. A. Jaczyńska, S. Poleszak,

Konspiracja antykomunistyczna i podziemie zbrojne w Wielkopolsce, red. A. Łuczak, A. Pietrowicz, Poznań 2016.

A.Łuczak, Relacje międzyorganizacyjne polskiego podziemia niepodległościowego [w:]  Polskie podziemie niepodległościowe na tle konspiracji antykomunistycznych w Europie Środkowo-Wschodniej w latach 1944-1956, Warszawa 2008

A. Łuczak Agnieszka, Rozpracowanie Wielkopolskiej Samodzielnej Grupy Ochotniczej „Warta” przez Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Poznaniu, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2004, nr 1 (5), s. 61–80.

Od niepodległości do niepodległości. Historia Polski 1918-1989, red. A. Dziurok, M. Gałęzowski, Ł. Kamiński, F. Musiał, Warszawa 2010,

Wyklęci 1944-1963. Żołnierze podziemia niepodległościowego w latach 1944-1963, red. K. Krajewski, T. Łabuszewski, Warszawa 2017.