AMNESTIA W 1945 R.

PRZEBIEG I KONSEKWENCJE

Polskie podziemie niepodległościowe było jednym z filarów oporu wobec przeprowadzanej przez polskich komunistów (skupionych głownie we władzach Polskiej Partii Robotniczej) operacji „podboju państwa”. Podporządkowany PPR aparat bezpieczeństwa stanowiący jej „oczy i uszy” oraz „tarczę i miecz” podejmował rozmaite działania dążące do likwidacji podziemia niepodległościowego. Wachlarz tych działań był bardzo szeroki — od rozbudowywanej stopniowo sieci agenturalnej, przez zbrojne akcje pacyfikacyjne, po drakońskie wyroki sądów wojskowych i podporządkowanego stopniowo sądownictwa cywilnego. Należy też dodać, że terror urzędów bezpieczeństwa i NKWD był wymierzony przeciw żołnierzom Armii Krajowej i innych formacji nawet wówczas jeśli nie kontynuowali oni działalności konspiracyjnej. Wielu z nich znalazło się w więzieniach lub zostało wywiezionych w głąb ZSRS. Represje te zmuszały wielu żołnierzy do powrotu do konspiracji. Całe okręgi AK (białostocki, krakowski, lubelski, poznański) odmawiały wyjścia z podziemia. Od czerwca 1945 r. organa bezpieczeństwa wprowadziły nową taktykę – złagodziły kurs wobec polskiej konspiracji, co wynikało z zakończenia działań wojennych w Europie. Zamieniono „politykę kija” na „politykę marchewki”. Ogłoszona wówczas 22 lipca 1945 r. amnestia była zwieńczeniem tego kursu. W tym okresie masowe represje zostały zastąpione przez przekonywanie żołnierzy podziemia do podjęcia negocjacji z władzami. Za demobilizację oddziałów i oddanie broni obiecywano gwarancje osobistego bezpieczeństwa i umożliwienie powrotu do pracy oraz działalności w ramach legalnej opozycji.

Przypomnijmy, że amnestie były kolejną metodą likwidacji konspiracji niepodległościowej. Należy tu przede wszystkim wymienić dwie operacje amnestyjne przeprowadzone w 1945 r. oraz 22 lutego 1947 r. Dodajmy, że w latach 1945–1956 ogłoszone zostały cztery ustawy amnestyjne. Odegrały one istotną rolę w zwalczaniu podziemia niepodległościowego, a następnie ułatwiły kontrolę tego środowiska przez aparat bezpieczeństwa niemal do końca istnienia PRL. Poza już wymienionymi były jeszcze dwie, datowane 22 listopada 1952 r. oraz 27 kwietnia 1956 r.

22 lipca 1945 r. Krajowa Rada Narodowa uchwaliła amnestię. 2 sierpnia 1945 r. Rada Ministrów wydała dekret wykonawczy, ale zaczął on obowiązywać 21 sierpnia, z chwilą ukazania się „Dziennika Ustaw”. Amnestia obejmowała osoby, które popełniły „przestępstwa” przed 22 lipca 1945 r. Z amnestii jednak zostały wyłączone osoby pełniące w organizacjach konspiracyjnych funkcje kierownicze oraz brały udział w „gwałtownych zamachach na organ państwowy lub samorządowy, jednostkę Polskich Sił Zbrojnych lub Sprzymierzonych”. Dekret o amnestii umożliwiał władzom manipulacje i swobodne decydowanie o tym kto ma być objęty amnestią a kto nie. Amnestię, która początkowo miała trwać miesiąc, przedłużono ostatecznie do 15 października 1945 r.

W lecie 1945 r. sytuacja w polskim podziemiu niepodległościowym komplikowała się coraz bardziej. Od czerwca do września 1945 r. została rozwiązana większość oddziałów Armii Krajowej–Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj i Narodowych Sił Zbrojnych oraz ujawniło się wiele lokalnych oddziałów partyzanckich. Stan kadr usiłowało utrzymać Narodowe Zjednoczenie Wojskowe i niektóre struktury regionalne, takie jak działające w Łódzkiem Konspiracyjne Wojsko Polskie czy zgrupowanie „Ognia” na Podhalu.

Wśród przywódców podziemia ścierały się rozmaite, często sprzeczne poglądy dotyczące ewentualnego zaprzestania pracy konspiracyjnej. Działania podjęte przez poakowskie dowództwo również zmierzały do likwidacji zbrojnego podziemia. Płk Jan Rzepecki, Delegat Sił Zbrojnych na Kraj, dążył do jego likwidacji, uważając, iż zachowanie konspiracji wojskowej po samorozwiązaniu się Rady Jedności Narodowej i po wejściu Stanisława Mikołajczyka do Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej jest niemożliwe i szkodliwe. Był świadom, iż oddziałom partyzanckim grozi nieuchronna demoralizacja. Zamierzał zmienić formę walki ze zbrojnej na polityczną. Zapowiedź amnestii, ogłoszona w przemówieniu Władysława Gomułki z okazji rocznicy powstania Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (22 lipca 1945 r.), zdopingowała płk. Rzepeckiego do przyspieszenia likwidacji DSZ na Kraj. Decyzję tę wzmocniły nasilone aresztowania i wzmagającą się penetracja szeregów Delegatury przez aparat bezpieczeństwa. Formalnie Delegatura została rozwiązana 6 sierpnia 1945 r. 2 września 1945 r. Jan Rzepecki wraz z grupą współpracowników powołał organizację polityczna Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość”, której kadrą stali sie niezdekonspirowani żołnierze AK-DSZ.

Zwolennikiem akcji ujawnieniowej został płk Jan Mazurkiewicz „Radosław” komendant Obszaru Centralnego Delegatury Sił Zbrojnych, którego 1 sierpnia 1945 r. aresztowali funkcjonariusze UB. Zawarł wówczas umowę z władzami bezpieczeństwa o likwidowaniu i ujawnianiu żołnierzy DSZ. Słynna deklaracja „Radosława” w rzeczywistości nie miała żadnej mocy prawnej. Mazurkiewicz zwolniony z więzienia stanął na czele komisji likwidacyjnej AK. Zwrócił się do żołnierzy AK z apelem o ujawnienie się i skorzystanie z amnestii. U części oficerów AK spotkało się to z dezaprobatą, a nawet posądzeniem o zdradę. Komisja Likwidacyjna funkcjonowała za wiedzą władz od września 1945 r. do lutego 1946 r. dysponując przez cały czas lokalem MBP w Warszawie oraz sporymi funduszami.

W wyniku akcji ujawnieniowej z podziemia wyszła większość żołnierzy Okręgu Warszawskiego DSZ co spowodowało rzeczywisty koniec działalności tej struktury. Natomiast dowódcy struktur niepodległościowych, którzy podjęli decyzję o kontynuowaniu konspiracji wojskowej odnieśli się do działalności komisji likwidacyjnych wrogo np. Stanisław Sojczyński „Warszyc” dowódca KWP. Podobnie ppłk Andrzej Rzewuski dowódca Okręgu Poznańskiego DSZ i Wielkopolskiej Samodzielnej Grupy Ochotniczej „Warta” był całkowicie przeciwny akcji ujawnieniowej. Jego zdecydowane stanowisko w tej kwestii oraz przeprowadzona akcja uświadamiania społeczeństwa poprzez wydawaną przez sztab Okręgu Poznańskiego DSZ gazetkę pt. „Strażnica Sumienia” spowodowały, że akcja ujawniania w Wielkopolsce została niemal całkowicie storpedowana a osoby, które podjęły decyzję o ujawnieniu, musiały to zrobić przed komisjami likwidacyjnymi w innych regionach kraju.

Przeprowadzona latem i jesienią 1945 r. amnestia, poza celami propagandowymi i politycznymi, miała przynieść wymierne skutki operacyjne. Ujawniający się żołnierze podziemia byli ewidencjonowani i niektórzy typowani do werbunku na tajnych współpracowników UB. Według płk. Romana Romkowskiego (Dyrektora Departamentu I Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego), przed komisjami amnestyjnymi stawiło się 30 217 osób, które zdały dwa tysiące sztuk broni.

Pierwsza amnestia, przeprowadzona w 1945 r., nie należała w ocenie wysokich funkcjonariuszy Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego do satysfakcjonującej. Oceniano, że szansa na głębokie rozpracowanie podziemia nie została należycie wykorzystana. Jednak dzięki akcji udało się ograniczyć masowy wymiar oporu wobec nowej „ludowej” władzy, którego skala w lecie 1945 r. była duża. Amnestia zapoczątkowała  proces rozkładu podziemia, podzieliła żołnierzy na niezłomnych, zdecydowanych kontynuować walkę o suwerenność i na nastawionych ugodowo wobec władzy. Już w październiku 1945 r. aparat bezpieczeństwa porzucił łagodniejszy kurs na rzecz podjęcia ponownej walki z podziemiem, zmieniając metody na bardziej wyrafinowane niż rok wcześniej. Natomiast większość z ujawnionych wówczas żołnierzy została niedługo potem aresztowana lub zmuszona do ponownej konspiracji.

Autorka: Agnieszka Łuczak

Bibliografia:

Komunistyczne amnestie lat 1945-1947 – drogi do „legalizacji” czy zagłady?, red. W.J. Muszyński, Warszawa 2012.

Atlas polskiego podziemia niepodległościowego 1944–1956, red. A. Jaczyńska, S. Poleszak,

Konspiracja antykomunistyczna i podziemie zbrojne w Wielkopolsce, red. A. Łuczak, A. Pietrowicz, Poznań 2016.

Od niepodległości do niepodległości. Historia Polski 1918-1989, red. A. Dziurok, M. Gałęzowski, Ł. Kamiński, F. Musiał, Warszawa 2010,

Wyklęci 1944-1963. Żołnierze podziemia niepodległościowego w latach 1944-1963, red. K. Krajewski, T. Łabuszewski, Warszawa 2017.

Zmagania ze społeczeństwem. Aparat bezpieczeństwa wobec Wielkopolan w latach 1945-1956, red. A. Łuczak, A. Pietrowicz, Poznań, 2008